ChúngTa.com

Tôi hoàn toàn nhất trí với quan điểm của anh Vương Trí Nhànkhi đặt vấn đề và đi tìm căn nguyên của các hiện tượng tha hóa đạo đức trong bản sắc văn hóa của dân tộc. Quả thật cái cách xét tật mình như thế là luôn cần thiết và cũng tỏ ra khá hiệu quả. Tuy vậy thật khó mà đồng ý với anh khi bảo rằng căn nguyên của những căn bệnh ấy nó đã có từ thời xa xưa khi người ta tạo nên những câu tục ngữ như: "Ăn cỗ đi trước, lội nước đi sau"; "Sống chết mặc bay, tiền thầy bỏ túi"; "Đèn nhà ai nhà ấy rạng"; "Trống làng nào làng ấy đánh, thánh làng nào làng ấy thờ"...

Thật ra trong đời sống nhiều câu tục ngữ không hẳn đã là một sự đúc kết có tính chân lý mà chỉ nhằm nhận xét một sự kiện nào đó, con người nào đó. Không thể bảo câu "sống chết mặc bay tiền thầy bỏ túi" là một câu có tính khuyên bảo được, nó chỉ có thể là một nhận xét chua xót của người lao động khi bị lừa. Đó là câu nói của người bị lừa chứ không phải châm ngôn của người đi lừa kẻ khác.

Mặt khác, nhiều người quên rằng tục ngữ có cách nói nước đôi mà không để ý ta sẽ dễ bị ngộ nhận. "Giọt máu đào hơn ao nước lã" nhưng cũng có "Bán ba con xa mua láng giềng gần". "Gần mực thì đen gần đèn thì sáng", nhưng cũng có "Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn"; "Đèn nhà ai nhà ấy rạng" nhưng cũng có "Ba cây chụm lại nên hòn núi cao"…

Mà thật ra đi tìm những căn nguyên của sự tha hóa đạo đức trong văn hóa là điều tương tự như chuyện húc đầu vào đá. Nếu quả thật một cái góc nào đó của cái văn hóa dân tộc ta phải chịu trách nhiệm trước các tha hóa đạo đức, các dấu hiệu tiêu cực trong đời sống xã hội, thì thiết nghĩ sự bắt mạch ấy không hiệu quả vì sẽ chỉ nhận ra căn bệnh nan y, bất khả trị. Nếu nó quả thật là lối sống, lối nghĩ, đã trở nên nền nếp của dân tộc thì cho dầu có bắt ra bệnh cũng khó mà chữa khỏi được nếu không nói là không thể.

Người Thương hút thuốc lào. Ảnh: Đoàn Đức Minh

Ở đâu cũng vậy, ở xã hội nào cũng thế, luôn có người tốt và kẻ xấu. Khi cái xấu thành phổ biến thì xã hội đó có vấn đề. Nhưng thật ra ở đây ta cũng cần phải xác định thế nào là phổ biến nữa. Người bi quan sẽ có ý kiến khác với người lạc quan. Người bình thường, người thành đạt sẽ có ý kiến khác với người bị hại, bị tác động của các hiện tượng tiêu cực, các quan chức sẽ có ý kiến khác với dân thường. Vậy lấy gì để bắt mạch một xã hội? Có thể lấy ý của anh Nhàn và triển khai thêm một chút, đó là: Thái độ của mỗi con người ở cái chỗ dư luận và luật pháp dừng lại.

Không cần phải bàn chuyện luật pháp cấm, chỉ những chuyện nho nhỏ thôi, hoặc như chuyện to nhưng nơi kín đáo, không một ai biết, không một ai hay nhưng người này thì làm còn người kia thì không. Cái gì thúc đẩy hay ngăn chặn bàn tay của họ lúc ấy, lúc chỉ có một mình họ với họ? Luật pháp Mỹ quy định khi nói trước tòa con người ta phải đặt tay lên Kinh Thánh và thế là sẽ nói sự thật. Quả thật không điều gì che giấu được Chúa, nếu con người ta tin là Chúa có thật. Với những tín đồ của Chúa họ làm gì ở đâu, Chúa của họ cũng biết và ghi nhận. Ở đây chẳng cần cái văn hóa nào cả.

Ở Đạo Phật cũng vậy, nhân nào quả nấy, gieo gì gặt nấy rồi niết bàn, địa ngục thưởng phạt công minh. Không một luật nào có thể giám sát con người ta chặt chẽ hơn thế. Và đó là văn hoá của nước Lào. Bạn tôi nói ở đó cho dù có vứt chiếc Dream II giữa đường, có chìa khoá để ở xe và đi đâu cả ngày nó vẫn nằm im đó.

Ở ta với cái đạo Lương, cái đạo thờ ông bà truyền thống của người Việt Nam, cũng có nhiều cách để giữ gìn con người ta tránh xa những điều ác. "Sống để phúc" chỉ là cái ví dụ lớn nhất cần phải nói. Khi người ta ở một mình thì người ta vẫn cái tương lai cần phải giữ gìn. Chuyện cổ tích "Cái cân thủy ngân" là lời răn đe giá trị lâu dài nhất. Sự răn đe lớn hơn và đáng sợ hơn bất cứ cái hình phạt nào mà luật pháp đã đưa ra.

Xã hội ta hôm nay không ít người sống không tìm cách để phúc cho con mà tìm cách để lại càng nhiều thứ vật chất càng tốt. Và đó mới là sự bắt mạch chính xác nhất căn bệnh xã hội hôm nay, nó chẳng dính dáng gì đến vấn đề văn hóa cả mà phải chăng là chính dó cái quan niệm "Chết là hết" được phổ cập một thời đến từng người nông dân một. Chủ nghĩa duy vật biện chứng vốn là cái thứ cần nhiều sự uyên bác, hiểu biết và trải nghiệm lại bị phổ cập và đơn giản hóa thành một thứ duy vật thô sơ đáng sợ: Con người ta chết là hết!

Những điều chúng ta đã từng lo lắng về một xã hội xuống cấp về mặt đạo đức phần nào đó xuất phát từ sự tan vỡ của các ý niệm về tương lai truyền thống.Chỉ một câu ngạn ngữ đơn giản: "Sống để phúc cho con" cũng giúp được bao người tránh được những cám dỗ, không sống buông thả, thù hận, có ý thức, trách nhiệm với cá nhân mình, sống nề nếp, gìn giữ tôn ti và điều đó dẫn đến sự ổn định của một xã hội. Ông bà ta đã từng nghĩ trong mỗi hành động của mình rằng để lại cho con cái một núi vàng mà không có phúc thì con cái cũng không hưởng được.

Ở một mức độ nào đó thì ý niệm về tương lai là cái thước đo cho sức khỏe một xã hội. Mất niềm tin vào tương lai con người ta sẵn sàng chụp giật, mua gian, bán lận và đối xử với nhau như không bao giờ gặp lại. Các quán cơm "tù" trên đường quốc lộ I là bán cho những khách không trở lại lần hai. Nếu cái tương lai tâm linh không ra tay thì ở đây tương lai không có mặt . Con người sống với nhau không có quá khứ, không có tương lai. Không có gì tệ hơn trong các mối quan hệ xã hội thể hiện ở những quán cơm "tù" như thế trên quốc lộ I. Và ta cũng có thể nhận ra hình ảnh ấy ở nhiều nơi khác với nhiều mức độ khác nhau.

Và như vậy ta có thể nói, chính cái suy nghĩ duy vật rất thô sơ rằng: Con người ta chết là hết chính là cái điểm từ đó phát sinh mọi điều bất ổn.