ChúngTa.com

Vô nghề, vô nghiệp, lêu lổng qua ngày
(Trần Chánh Chiếu, Lục tỉnh tân văn, năm 1908 )

Dân nghèo ra thân đi làm tá điền, nói tiếng làm ruộng, chớ kỳ trung kiếm ăn cho qua ngày tháng. Một năm mười hai tháng, làm ruộng thiệt sự có bốn năm tháng, dư linh(*) làm gì? Vì không có nghề trong tay, nên toàn rủ nhau đánh cờ chó hoặc đi coi đánh bạc, chà lết môn quần rách áo. Dốt đặc hơn cả cá tôm, vụng về hơn trùn dế. Dân nước khác tiếc tới giờ tới phút như tiếc bạc, dân nước mình phí ngày tháng như nước trôi.

Uổng thay! Từ già đến trẻ, từ nam đến nữ đều luống những đêm ngày. Nghe ai cho vay thì mừng hớn hở, hỏi rồi nào lo trông trả? Vì vô nghề nghiệp nên mới sinh tệ trong xứ như thế. Làm người phải biết thương cái thể diện của mình!

^(*)dư lĩnh: ngoài ra

Quanh năm chỉ những ăn uống
(Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục năm 1915)

Tục ta trọng việc sự thần⁽¹⁾ lại trong việc ăn uống, động một tí, thì nào bò nào lợn, nào xôi nào thịt, nay tế bái thì mai lại giỗ hậu⁽²⁾, nay việc công thì mai lại việc tư, quanh năm chỉ những ăn uống. Nhân việc ăn uống lại sinh ra nào khao nào vọng, nào lình nào lão, hết thứ tiền này đến thứ tiền khác, kể một đời người biết bao nhiêu sự đóng góp với làng. Mà có gì đâu, chỉ đến đóng vai theo chân ra ngồi chiếu trên chiếu dưới, phần nhiều phần ít là cùng. Ai lên đến hàng chức sắc, hàng tiên chỉ vắt vẻo ngồi trên, một mình một chiếu, là vinh hạnh tuyệt phẩm rồi. Mục đích chỉ trọng về nắm xôi miếng thịt và lấy hãnh diện và đàn con em mà thôi, chữ không có ý tứ cao kỳ gì hết.

(1) sự tôn thờ.
(2) giỗ hậu: giỗ người chết đi mà không có con cái nhưng có ruộng đất cúng cho chùa.

Càmg bế tắc càng hư hỏng
(Nguyễn Văn Huyên, Vấn đề nông dânViệt Nam ở Bắc Kỳ, năm 1939)

Đâu đâu cũng thấy những người nông dân mê tín thủ cựu và dốt nát. Thường xuyên có sự lãng phí sức lực. Một thói quen lâu ngày đã làm họ thích nghi với cuộc sống khốn khổ. Khi có một ít tiền, họ liền tiêu bừa bãi trong những hội hè. Nếu mùa màng thu hoạch tốt, ngày Tết đến họ đốt pháo tha hồ, họ tổ chức những hội hè kéo dài đến mười lăm hoặc hai mươi ngày. Sự thiếu lo xa hầu như không có giới hạn.

Ruộng đất khai thác chỉ cho một năng suất thấp, khiến sự nghèo đói của người làm ruộng lại càng trầm trọng thêm. Vì thế người nông dân thường xoay sở bằng mọi cách. Cách xoay sở tốn ít công sức nhất là cờ bạc. Trong xã hội Việt Nam, mọi người đàn ông, đàn bà, trẻ con đều đánh bạc. Tôi đã đếm được ở một hội làng tới 22 lối cờ bạc và 150 chiếu chơi xóc đĩa. Các vụ trộm cướp, những hành động phạm pháp thường chỉ là do cờ bạc mà ra. Người ta đánh bạc với hy vọng làm cho hoàn cảnh của mình khấm khá hơn. Đôi khi điều đó vẫn đến nhưng hậu quả không lường.