ChúngTa.com

Nông thôn Việt Nam trong các thời kỳ đều có nét chung là sản xuất nhỏ lẻ, nghi thức quan hệ nhằng nhịt, tinh thần tù túng. Cái thấy rõ nhất là suốt nhiều chục năm, thậm chí cả trăm năm, sự đói khổ vẫn thống trị gần như toàn vẹn. Điều này có nhiều nguyên nhân, cả chủ quan lẫn khách quan, cả không gian và thời gian. Hậu quả của sự nghèo khổ dài dài đã đẻ ra một loạt thói quen, có cái về sau trở thành đặc tính cả tốt lẫn xấu: Quý miếng ăn nhưng lại đề cao quá mức, tiết kiệm và keo kiệt; thắt lưng buộc bụng và tủn mủn; trọng tuổi tác, nhân nghĩa dẫn đến thái quá trong nghi lễ ứng xử; biết lo xa, thương khổ nhưng cũng ghen ăn tức ở. Thói xấu kể sau cùng này truy đến tận cùng bản chất của nó chính là không muốn ai giầu sang, phú quý hơn mình vì bất kể lý do gì. Tại sao anh không đồng cảnh nghèo túng như tôi? Và thế là người ta chỉ bộc lộ lòng tốt, thương người như thể thương thân trong trường hợp người khác lâm nạn, tức là sẽ xuống cùng cấp như mình.

Thực chất của thứ lòng tốt này là sự thỏa mãn ước muốn ngầm bấy lâu trong lòng anh mong cho người kia lụn bại. Nay ước mong đó đã thành, là cơ hội tuyệt vời để bày tỏ lòng thương xót? Đây chính là phần nhìn xuống và nó gặp một miếng đất mầu mỡ để phát triển, nảy nở, cắm rễ bền chắc, ấy là chế độ Hợp tác xã với cách nhìn nhận ấu trĩ, thô thiển về sự công bằng. Hình như chính C.Mác đã báo trước rằng sự công bằng hiểu theo nghĩa "như nhau" về hưởng thụ chính là sự bất công tệ hại nhất. Nhưng lời cảnh báo ấy sâu xa quá về mặt ý tứ. Thế là suốt nhiều chục năm chúng ta đã vô tình dung túng một thói xấu vào hàng đầu bảng: kéo tất cả xuống cùng một mặt bằng! Kết quả là tất cả vui vẻ tình nghĩa, đồng cảm, xót xa nhường nhịn... nhưng với điều kiện cùng đói khổ! Thiếu cái điều kiện đó sẽ chẳng còn thấy bóng dáng những nét đẹp văn hóa kia đâu nữa. Nó đẻ thêm ra vô số sự tồi tệ: lười biếng, ỷ lại, trông chờ vào vận may (đôi khi chính là trông chờ được thấy ai đó hoạn nạn), triệt tiêu sáng tạo, vu cáo bôi nhọ người khác, thầy dùi, v.v... khiến nông thôn vật chất thì nghèo nàn còn nông thôn tinh thần thì bị vẩn đục, nát vụn ra từng mảnh. Đặc tính chỉ muốn nhìn xuống, chỉ muốn thấy người khác như mình đã kìm hãm biết bao năng lực xã hội . Không những thế nó là nguyên nhân chính của hàng loạt vụ việc khiến báo chí và luật pháp phải mất nhiều công sức can thiệp. Biến tướng của thói ghen ăn, tức ở (tức là sự nhìn xuống) bao gồm hàng loạt những ứng xử quái gở: Không ăn được thì đạp đổ, ngăn trở người khác làm giầu tìm đủ cách bức hại nhau trong đó có cả những tội ác tày trời, ăn vạ, kéo bè kết cánh chia rẽ đoàn kết, kích động thói vô văn hóa v.v... không thể kể hết được.

Giờ đây đã đến lúc cần phải biết hướng nhìn lên.

Để thay đổi một thói quen ngược hẳn nhau quả là không đơn giản chút nào. Nhìn lên thực chất là thái độ cầu thị, tự phê phán mình một cách nghiêm khắc. Không làm được gì cho người khác thì hãy làm cho mình. Mong cho người khác giàu có cần phải trở thành một thói quen ứng xử. Khi mà sống một cuộc sống quá nhếch nhác, không ra con người thì tốt được với nhau thật khó. Vả lại cái lòng tốt ấy xét đến cùng, vô thưởng vô phạt, là tốt miệng, có thể nói ra bao nhiêu cũng được. Nhìn lên là hướng tới cái tử tế cái đàng hoàng cho cả chính mình và con cháu mình. Thay vì kéo người khác xuống bằng mình, hãy để người khác trở thành hướng phấn đấu của mình để lúc nào đó hy vọng thế, mình cũng bằng được họ. Cái sang trọng phải vất vả tìm kiếm, phải lao động, phải trả giá mới mong có được. Trong khi đó cái nhếch nhác, thấp kém thì lúc nào cũng sẵn, chỉ chờ để tự dẫn xác đến. Nhưng nhếch nhác thế đủ rồi. Đã tới cái thời đoạn mà đồng tiền kiếm được bằng lao động lương thiện là một trong những chỉ số đo phẩm giá và nhân cách văn hóa của con người.