ChúngTa.com

Vai trò của cá nhân trong xã hội Việt Nam chưa bao giờ được nhìn nhận đúng mức. Trong khi đó, lợi ích tập thể được coi là lợi ích chính thống, được chính thức thừa nhận ở tất cả các nơi có thể phát thông điệp nhân văn ra công chúng.

Cá nhân trước hết là một thực thể sống độc lập. Có tính cách, điều kiện, hoàn cảnh sống đặc thù, có nhận thức riêng, cá nhân có cách nhìn nhận riêng về mục tiêu của cuộc đời mình, trong chừng mực nào đó được phân tích thành một tập hợp các lợi ích vật chất và phi vật chất. Quá trình sống của cá nhân có thể được hiểu là quá trình hành động có ý thức để hướng tới mục tiêu đó.

Sống trong xã hội, cá nhân dựa vào xã hội, vào cộng đồng để tìm kiếm phương tiện đạt được mục tiêu của mình. Các mục tiêu sống của cá nhân thường rất khác biệt và sự tương tác giữa các cá nhân trong quá trình tìm kiếm lợi ích có thể dẫn đến mâu thuẫn, xung đột; bởi vậy, cần tổ chức cho cá nhân thực hiện mục tiêu của mình trong vòng trật tự và đó là một trong những chức năng cơ bản của xã hội. Để thực hiện được chức năng này, xã hội dựa vào một hệ thống chuẩn mực xử sự mà mọi cá nhân - thành viên xã hội phải theo. Luật pháp chiếm vị trí đầu trong hệ thống chuẩn mực ấy.

Hệ thống chuẩn mực xử sự phải minh bạch và sòng phẳng mới đảm nhận được vai trò công cụ điều chỉnh ứng xử xã hội của cá nhân với tư cách là chủ thể đầy đủ.

Chuẩn mực minh bạch có tác dụng đặt các lợi ích được theo đuổi trong khuôn khổ đời sống xã hội vào đúng vị trí. Xã hội thừa nhận sự tồn tại của lợi ích cá nhân và sự chính đáng của việc cá nhân mưu cầu lợi ích cho mình: cá nhân được quyền sống cho bản thân, được quyền công khai theo đuổi các mục tiêu sống do chính cá nhân xác định. Bên cạnh đó, xã hội có lợi ích của mình, còn gọi là lợi ích chung, do nhà nước đại diện. Cả lợi ích chung và lợi ích riêng đều phải được coi trọng như nhau; xã hội không đòi hỏi cá nhân trước hết phải phục vụ lợi ích chung rồi sau đó mới được mưu cầu lợi ích riêng. Tuy nhiên, trong trường hợp có xung đột giữa lợi ích chung và lợi ích riêng, thì nhà nước lấy tư cách là người đại diện cho lợi ích chung, đồng thời là người nắm quyền lực công, đòi hỏi công dân phải ưu tiên tôn trọng và bảo đảm sự toàn vẹn của lợi ích chung, lợi ích riêng trở nên thứ yếu.

Chuẩn mực được gọi là sòng phẳng khi nó tuân thủ nghiêm ngặt quy luật vay trả được thiết lập trong luật tự nhiên. Cá nhân, trong quá trình sống, giao tiếp để tìm kiếm lợi ích, tác động vào thế giới bên ngoài với tư cách là một cá thể tự làm chủ vận mệnh của mình, có quyền độc lập, chủ động quyết định phương án ứng xử. Đổi lại, cá nhân là người duy nhất chịu trách nhiệm đối với xã hội về những hành vi của mình. Ở góc độ pháp lý, cá nhân là chủ thể của quyền và chủ thể của nghĩa vụ: cá nhân không có bổn phận chia sẻ quyền của riêng mình với ai khác và không được đổ trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ của riêng mình lên vai bất kỳ ai khác.

*

* *

Cá nhân ở Việt Nam xuất hiện trong đời sống xã hội trước hết không phải như một cá thể độc lập, tự chủ, mà là một phần tử của nhóm - gia đình, nhà trường, cơ quan. Từ bé, cá nhân được giáo dục ý thức tôn vinh tập thể; chính tập thể, chứ không phải cá nhân, đảm nhận tư cách chủ nhân của xã hội. Lợi ích tập thể được coi là lợi ích chính thống, được chính thức thừa nhận ở tất cả các nơi có thể phát thông điệp nhân văn ra công chúng. Lợi ích cá nhân không bị phủ định tuyệt đối, nhưng chỉ được nhắc đến một cách dè dặt, chủ yếu ở các môi trường giao tiếp hạn hẹp và có tầm ảnh hưởng khiêm tốn.

Sống lệ thuộc vào tập thể, cá nhân không có điều kiện (và cũng không cần) hoàn thiện tính cách đặc thù của một con người tự do, có khả năng tự quyết định và tự chịu trách nhiệm. Cá nhân chỉ tự tin ứng xử khi có tập thể đứng sau lưng. Bản thân các tập thể cũng cần được chỉ huy trong quá trình vận hành: hộ gia đình được đặt dưới sự quản lý của chính quyền địa phương; các tổ chức kinh tế chịu sự quản lý của cơ quan hành chính. Trong bộ máy hành chính, cơ chế xin - cho ý kiến là biện pháp bảo đảm ứng xử thống nhất theo khuôn mẫu. Trong khung cảnh đó, tập thể nắm quyền lực công cao nhất trở thành người giám hộ của toàn xã hội.

Không được trao tư cách chủ thể đầy đủ, nhưng lại có đầy đủ bản năng sống vị kỷ, cá nhân có xu hướng tự thích nghi để tồn tại bằng cách phát triển tính cách hai mặt. Xuất hiện công khai, cá nhân là con người của tập thể, xem trọng và cổ vũ mạnh mẽ việc bảo vệ lợi ích chung; sống lặng lẽ, cá nhân là chính mình, chăm chỉ mưu cầu lợi ích riêng. Tham gia vào bộ máy nắm quyền lực công, cá nhân thích nghi tốt có thể núp bóng tập thể để ra những quyết định của riêng mình, cũng như có thể biến lợi ích chung thành lợi ích riêng và bắt tập thể nhận lãnh trách nhiệm về hậu quả. Đã có rất nhiều quyết định sai lầm, gây thiệt hại mang tầm vóc thảm họa cho đất nước; tập thể phải nghiêm khắc tự kiểm điểm, rút kinh nghiệm và sửa sai, nhưng không có cá nhân nào bị chế tài.

Trong cuộc sống dân sự, cá nhân đã quen với nền nếp cai quản của cơ chế giám hộ nhiều tầng, không có khả năng tự quản bằng ý thức tự giác như trong xã hội trọng pháp. Chỉ cần nhà chức trách lơi lỏng trong quản lý, thì “cá nhân - công dân” sẽ lộ nguyên hình là một cá thể hoang sơ, không có năng lực chủ thể, chỉ có khả năng ứng xử theo kiểu tùy tiện, vô chính phủ, chứ không kiểm soát được một cách trầm tĩnh, đúng mực hành vi của mình trên cơ sở nhận thức đầy đủ về vị trí của công dân trong xã hội, của cá nhân trong cộng đồng và nhất là về bản chất xã hội của tự do. Tình trạng mất trật tự nghiêm trọng và kéo dài trong giao thông công cộng, nạn phá rừng như một căn bệnh mãn tính, sự tái phát theo kiểu “đến hẹn lại lên” của dịch cúm gia cầm,… là những minh chứng cho sự thiếu vắng ý thức công dân cần thiết cho đời sống cộng đồng.

Cần dỡ bỏ cơ chế giám hộ đối với cá nhân, khẳng định vai trò trung tâm của cá nhân trong thế giới nhân văn, đặt cá nhân vào vị trí chủ thể đầy đủ trong quan hệ xã hội và trao cho cá nhân các quyền chủ thể cùng với trách nhiệm tương ứng. Như thế, cá nhân mới có thể thoát khỏi xu hướng phát triển tính cách hai mặt để sống thật cả với mọi người và với chính mình; xã hội mới có được chủ nhân đích thực và có điều kiện phát triển ổn định, bền vững.