ChúngTa.com

Tư duy tiểu nông

Xã hội Việt Nam truyền thống dựa trên nền kinh tế tiểu nông là cơ bản, nên tính chất tiểu nông đã chi phối nặng nề đến lối tư duy của người nông dân.

TS. Lương Hồng Quang nhận định: "Phi thị trường" là một đặc điểm cơ bản chi phối tư tưởng kinh tế của người Việt, đặc biệt ở miền Bắc và miền Trung. Tư duy sản xuất hàng hóa là những cái gì đó xa lạ với cư dân nông nghiệp ở đây. Hệ quả của xã hội truyền thống này là: nền kinh tế lạc hậu, chậm phát triển, ít có tính đột biến, không khuyến khích sáng tạo khoa học kỹ thuật, nền thú công nghiệp và công nghiệp chậm phát triển do không có sự chuyên môn hóa cao. Đời sống các làng nghề thủ công nghiệp không cao hơn các làng nông nghiệp thuần túy. Con người chậm thích ứng với biến đổi xã hội. Tư duy lý tính, logic không là thế mạnh. Bước vào nền sản xuất hàng hóa, vào nền kinh tế dựa vào tri thức, những đặc điểm trên của truyền thống không phải là vốn liếng văn hóa để làm giàu.

Học để làm quan

Xã hội hiện đại mở ra rất nhiều hường phát triển cho mỗi cá nhân. Bằng bất kỳ một nghề chân chính nào, người ta cũng có thể khẳng định được mình. Tuy vậy, ở nước ta hiện nay vẫn tồn tại nặng nề "di hứng" học để làm quan. Nhiều người không nhận thức được rằng, học vấn phải là động lực trực tiếp của sản xuất, của sự thăng tiến về của cải vật chất.

Ngược lại, họ coi lợi ích kinh tế chỉ đứng hàng thứ hai sau chức quyền. Chính chức quyền là con đường duy nhất làm thay đổi thân phận, làm xã hội trọng nể và cũng là con đường làm giàu nhanh chóng. Và để làm quan cần phải học. Bằng cấp là giấy thông hành đưa người ta bước chân vào con đường hoạn lộ. Bằng cấp - chức quyền - tiền bạc trở thành cái logic của sự thành đạt. Rất nhiều các sĩ tử thời @ tuy tân kỳ về hình thức, về phương tiện sống, về các ngón ăn chơi sành điệu nhưng vẫn khư khư ôm trong đầu những quan niệm cũ rích này. Vì thế, các kỳ thi Đại học căng thăng, gay cấn như "ra trận", đã đến lúc người ta phải thốt lên rằng “thị trường như chiến trường!". Thiếu gì người đặt mục tiêu lấy tấm bằng Thạc sĩ, Tiến sĩ thậm chí cao hơn nữa, mà chẳng thèm biết cái Luận văn, Luận án của mình có ý nghĩa về khoa học ra sao. Hàng năm, các trường Đại học vẫn cho ra lò hàng vạn Cử nhân, Kỹ sư, nhưng bao nhiêu trong số đó thực sự đáp ứng được yêu cầu công việc? Nếu làm một cuộc điều tra xã hội học chắc hẳn nhiều người giật mình. Tình trạng thừa thầy thiếu thợ đến nay vẫn là vấn nạn của xã hội và ngành giáo dục.

Ngồi mát ăn bát vàng

Người Việt có thiên hướng tìm cuộc sông ổn định (an cư mới lạc nghiệp). Họ ngại: di chuyển chỗ ở, thay đổi nghề nghiệp và cuộc sống bấp bênh. Nhiều bạn trẻ cố chạy chọt vào biên chế Nhà nước với ước mong có một việc làm ổn định lâu dài, một mức lương tháng yên tâm "đến hẹn lại lên". Cuộc sống có kham khổ đấy nhưng chắc chắn, ít rủi ro. Đối với người Việt, mạo hiểm là đồng nghĩa với liều lĩnh và không được những người quen "ăn chắc, mặc bền" hướng ứng. Vẫn biết "phi thương bất phú” nhưng "ngồi mát ăn bát vàng" còn hơn, nên có tâm lý "buôn tàu bán bè không bằng ăn dè hà tiện".

“Tầm nhìn xa không nhiều km”

Không xuất sắc lắm về khả năng quy hoạch. Hãy nhìn vào bộ mặt kiến trúc và quy hoạch đô thị ở nước ta hiện nay phần nào thấy rõ. Không chỉ các công trình dân dụng mà cả các công sở cũng vô cùng rối rắm về lối kiến trúc. Trong khuôn viên một cơ quan thôi nhưng mỗi tòa nhà xây dựng một kiểu, chẳng ăn nhập gì với nhau, thậm chí có công trình là "tổng hòa" của các dạng kiến trúc "Đông Tây, kim cổ". Có người nói vui, Hà Nội giống như một triển lãm với đủ loại trường phái nghệ thuật kiến trúc trên thế giới, được thể hiện một cách đầy "sống sượng"! Giao thông cũng chả kém gì. Bộ phận làm đường vừa hoàn thành thì bộ phận làm cống rãnh, làm cáp ngầm lại đào bới lên diễn ra hàng ngày trên phố. Năm trước cho nhập ồ ạt xe máy Tàu, năm sau lại ra lệnh cấm cho đăng ký xe máy... Và chắc là chi ở Việt Nam mới có chuyện, đế giải quyết nạn ùn tắc giao thông đô thị, sở giao thông công chính nghĩ ra phương án trình cấp trên cấm xe ngoại tỉnh vào thành phố.

Nhẹ chữ tín

Cần thiết mà thôi. Điều này cũng bắt nguồn từ tính chất của nền kinh tế tiểu nông chi phối. Các nhà nghiên cứu cho rằng, lao động nông nghiệp không phải là sản xuất, mà chi là tác động lên quá trình sinh học của cây trồng, vật nuôi. Người lao động không hoàn toàn quyết định được kết quả lao động, bới nó phụ thuộc vào rất nhiều vào các yếu tố thiên nhiên. Tính chất lao động đã hình thành nên tư duy co dãn, tính toán co dãn mà có người gọi là lối tư duy "linh hoạt", "mềm dẻo". Trong tập quán du di, "chín bỏ làm mười", chữ tín không quan trọng. Một nền kinh tế hàng hóa thực sự thì khác. Trong sản xuất, kinh doanh, các yếu tố về sản phẩm như số lượng, chất lượng, chủng loại, thời gian hoàn thành và chuyển giao là những chỉ số quan trọng. Chính chữ tín đã làm nên những thương hiệu lớn mạnh và bản thân thương hiệu cũng chính là một thứ hàng hóa.

Có rất nhiều yếu tố thuộc về truyền thống đã và đang cản trở sự làm giàu của người Việt Nam. Điều quan trọng là chúng ta phải nhận thức rõ ràng vốn cũ để giữ gìn, phát huy những yếu tố tích cực, khắc phục những hạn chế. Đó cũng là việc cần thiết để xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.