ChúngTa.com

"Tư duy phức hợp" của Morin đã phát triển trong cả một quá trình nghiên cứu nổi bật ngay từ khi Đại chiến thế giới thứ II vừa kết thúc và đã thể hiện tập trung nhất trong bộ sách 4 tập có tên là Phương pháp (La Méthode)được lần lượt xuất bản trong 15 năm, từ 1977, 1980, l986 đến 1991(có tài liệu nói tập 5 bộ phương phápmới xuất bản gần đây). Tôi không đủ điều kiện và trình độ để trình bày đầy đủ sự nghiệp khoa học to lớn và tư tưởng sâu sắc của Morin. Là người làm thông tin khoa học và biên tập bản tiếng Việt cuốn sách này, tôi muốn nêu lên một đôi điều thu nhận được, mong cùng bạn đọc chia xẻ những ý tưởng sâu sắc của Morin. Dẫu sao Morin cũng còn xa lạ với đông đảo bạn đọc Việt Nam. Tên tuổi của Morin chỉ mới được giới thiệu vắn tắt trong một vài cuốn từ điển xã hội học, hoặc một đôi lần nhắc tới trên sách báo. Trong khuôn khổ đề tài thông tin khoa học về "Các xu hướng phát triển của khoa học xã hội và nhân văn. Sự hình thành và phát triển cáckhoa học mới",chúng tôi muốn giới thiệu Morin như một trong những nhà tư tưởng hàng đầu thời kỳ đương đại mà các tác phẩm của ông đã tác động mạnh mẽ đến chiều hướng phát triển của khoa học xã hội và nhân văn, biến đổi nhận thức và tư duy của con người cho phù hợp với thế giới đương đại.

Morin nhiều lần chỉ ra rằng trong một thế giới đang gia tăng hơn bao giờ hết việc tạo dựng và truyền dẫn các dữ liệu mới, thông tin mới, sự kiện mới, thì một trong những vấn đề chủ yếu đối diện vôi nhân loại hiện nay là phương cáchtổ chức tri thứccủa chúng ta. Trong cuốn sách này Morin đề cập tới vấn đề ấy qua việc vận dụng cái mà ông gọi là "tư duy phức hợp".Tác giả dành hẳn một chương (chương VII) cho vấn đề cải cách tưduy, hình thành tư duy phức hợp.

Sở dĩ phải "cải cách tự duy" tiến hành "một cuộc cách mạng trong việc tổ chức tri thức", bởi vì hàng trăm năm nay, tri thức của chúng ta ngày càng phát triển theo hướng chuyên biệt hóa, trừu tượng hóa, tách biệt khỏi thực tế luôn luôn biến động. Trừu tượng hóa cố nhiên bao giờ cũng cần thiết trong khoa học. Nhưng trừu tượng hóa theo cách thức lâu nay người ta vẫn làm là tách biệt hoàn toàn khỏi bối cảnh bứt một khách thể ra khỏi một lĩnh vực nhất định, tước bỏ của nó những liên hệ và tương quan qua lại với môi trường của nó, rồi đem bố trí vào khu vực khái niệm trừu. tượng của một bộ môn khoa học đã phân chia thành ngăn riêng với những ranh giới tùy tiện, phá vỡ tính hệ thống và tính đa chiều của hiện tượng... thì chính sự trừu tượng hóa như vậy là sai lầm và có hại.

Có một thời người ta tuyệt đối hóa vai trò của hình thức hóa và trừu tượng hóa toán học trong khoa học xã hội và nhân văn. Nhưng gần đây người ta thấy rõ những hạn chế của xu hướng đó. Kinh tế học được tiếng là "tiên tiến hơn hết trong các ngành khoa học xã hội về phương diện vận dụng toán học, lại cũng là bộ môn lạc hậu nhất về mặt xã hội và con người bởi lẽ nó trừu tượng hóa bản thân để tự "bứt ra" khỏi các điều kiện xã hội, lịch sử, chính trị, tâm lý và sinh thái vốn không thể nào tách rời khỏi hoạt động kinh tế. Chính vì lẽ đó nên các chuyên gia kinh tế học ngày càng thêm kém năng lực lý giải những nguyên nhân và hậu quả của những rối ren trong giao địch tiền tệ, chứng khoán, cũng như tiên đoán và dự báo dòng lưu chuyển trong kinh tế, thậm chí ngay cả trong thời gian ngắn hạn nữa. Cho nên, tình trạng bất cập về kinh tế học đã trở thành một vấn đề hệ trọng của nền kinh tế" (tr.356 - 357).

Gạt bỏ tư duy cơ giới, vụn mảnh, Morin suy xét về Trái đất theo đúng tư duy phức hợp. Ông cho rằng "sẽ không thể quan niệm được bản sắc trái đất của chúng ta nếu không có một thứ tư duy đủ năng lực tái liên kết những khái niệm đã bị tháo rời và những lĩnh vực tri thức đã bị nhất riêng vào các ngăn kín, phân cách lẫn nhau (tr. 373). Ông đặt Trái đất - Tổ quốc chung vào bối cảnhthời gian và không gian, bối cảnh rộng lớn mà nhân loại đang sinh sống, làm rõ cả lịch sử của bối cảnh đó, lịch sử của Vũ trụ và văn hóa. Nhưng ông cũng luôn luôn gắn kết cái toàn thể với cái riêng biệt, vĩ mô với vi mô, bộ phận với toàn cục ông cho rằng không thể đem đối lập tổ quốc chung của mọi người với các vùng đất tổ khác nhau các gia đình, các khu vực, các quốc gia. phải gắn các tổ quốc đó lại trong những vòng đồng tâm và hòa nhập chung vào cái vũ trụ cụ thể là tổ quốc - trái đất.

Như vậy Trái đất hoàn toàn không phải là sự cộng gộp hành tinh vật lý, sinh quyển và nhân loại lại với nhau. Trái đất chính là một hệ thống tự tổ chức, "một khối tổng thể sinh học 1 nhân học phức hợp, trong đó sự sống nảy sinh từ lịch sử của trái đất và nhân loại nảy sinh từ sự sống của trái đất. Mối quan hệ giữa nhân loại với tự nhiên không thể bị hình dung theo cách quy giản hay tháo rời. Nhân loại là mộtthực thể mang tính chất hành tinh và sinh quyển. Con người vừa là tự nhiên, vừa là siêu nhiên, bởi lẽ mặc dầu bắt rễ trong tự nhiên vật lý và sống động, nhưng lại trỗi lên khỏi cái tự nhiên ấy và tự phân biệt với tự nhiên ấy bằng văn hóa, tư tưởng, và lương tâm, ý thức".

Làm rõ ý tưởng độc đáo này của Morin, Alfonso Monturio, người phụ trách biên tập tủ sách "'Tiến bộ trong lý thuyết hệ thống, tính phức hợp và khoa học nhân văn" viết: "Trong khi bám sát lý thuyết hệ thống, điều khiển học và lý thuyết thông tin, Morin đã vượt ra khỏi phạm vi các thuyết ấy để xử lý những vấn đề cơ bản của sự cùng tồn tại của loài người trong việc cố gắng liên kết mọi khoa học với nhau. Tuy thế, tác giả không có chủ định tạo dựng một cuộc tổng hòa vĩ đại và bao trùm hết mọi tri thức, mà cố xây dựng một khối tri thức thống nhất đa dạng" ("unitas multiplex") mang tính phức điệu đa thanh, một cuộc lữ hành "bách khoa thư" liên tục qua những lĩnh vực khác nhau của tri thức con người trong một cố gắng "đa chiều, cốt sao tập hợp lại tất cả những gì đã bị xé lẻ đến vụn nát từ trước tới nay" .

Như vậy là trong khối tri thức "thống nhất đa dạng” mà Morin nỗ lực xây dựng, các tri thức về những lĩnh vực khác nhau không tồn tại biệt lập nhau, không đôi lập và loại trừ nhau, mà liên kết hữu cơ với nhau, phản ánh đúng sự vật trong bối cảnh,với toàn bộ tính phức hợp của nó. Đây là chỗ khác biệt rất cơ bản giữa tư duy phức hợp với tư duy cơ giới, mà Morin gọi là "tư duy manh mún", "tư duy què quặt” (fractured, mutilated thinking).

Thứ tư duy này tự nhận là duy lý, nhưng thật ra cái mô hình "duy lý" vẫn dẫn dắt nó chỉ mang tính cơ giới, tất định và bài trừ mọi mâu thuẫn coi đó như là phi lý cả. Nó đã làm cho trí tuệ con người bị hạn hẹp, đưa tới cái mà Morin gọi là "trí tuệ mù quáng" (blind intelligence). Đó là thử trí tuệ đã bị phân chia manh mún, quy giản. phá vỡ tính phức hợp của thế giới thành các mảnh vụn rời rạc, chia cắt các vấn đề, tách rời cái vốn gắn liền với nhau, biến cái đa chiều thành cái một chiều. Nó mắc các chứng cận thị, mù màu và không có tầm nhìn, tức là rất dễ đi tới mù quáng. "Thành thử càng nhiều vấn đề để trở thành đa chiều thì càng ít cơ may để tiếp nhận tính đa chiều của chúng. Càng nhiều mức độ lâm vào khủng hoảng thì càng ít cơ may kiềm chế nổi khủng hoảng. Càng nhiều vấn đề vươn đến quy mô hành tinh thì conngười càng không đủ sức để tư duy về chúng. Do bất lục trong khả năng nhìn nhận bối cảnh hành tinh với toàn bộ tính phức hợp của nó, trí tuệ mù quáng này cũng nuôi dưỡng thói vô lương tâm, vô trách nhiệm. Nó đã trở thành tác nhân mang cái chết" (tr.369 - 870).

Có thấy hết tính chất nguy hiểm của tư duy cơ giới như là "kẻ mang cái chết", mới hiểu rõ vì sao Morin coi việc cải cách tư duy là điều bức bách sống còn hiện nay. ông viết: "Cải cách tư duy là một vấn đề chìa khóa của nhân học và lịch sử. Nó hàm chứa một cuộc cách mạng tinh thần với những quy mô to lớn hơn nhiều so với cuộc cách mạng Copernic. Suốt lịch sử nhân loại trước đây, chưa bao giờ trọng trách mà tư duy phải đảm nhiệm lại đặt nặng lên con người với sức mạnh đè bẹp như bây giờ" (tr.380). Cải cách tư duy nhằm phát triển tư duy phức hợp. Đó cũng chính là cách thức khắc phục "cuộc khủng hoảng về tương lai" mà nhân loại đang' bước vào.

Lâu nay việc nghiên cứu tư duy chưa được đặt thành vấn đề, ít ra cũng chưa được coi trọng đúng mức. Nó mới chỉ là một hoạt động phụ trợ của khoa học và triết học. Trong khi đó, như Morin khẳng định, do bản chất đích thực của nó chính khoa học và triết học phải dành hẳn cho việc tư duy về nhân loại, về đời sống, về thế giới, về thực tại và tư duy đó phải tác động trở lại lương tâm, ý thức và phục vụ cho việc định hướng cuộc sống.

Cuốn sách “Trái đất- Tổ quốc chung"của Morin là một tác phẩm độc đáo. Nó viết về tư duy phức hợp, đồng thời bằng tư duy phức hợp mà thấu hiểu về trái đất - ngôi nhà chung của nhân loại, nơi mà toàn nhân loại cùng chia xẻ vận mệnh chung, sống và chết. Nó kêu gọi mọi người chúng ta hãy sống và cư xử với nhau như anh em, chị em, thực hiện việc văn minh hóa trái đất.

Trái đất- Tổ quốc chungđược dư luận thế giới đánh giá cao như là "một kiệt tác" (masterpiece), mà bất kỳ người nào "đã quan tâm nghiêm túc đến tư duy hệ thống đều nên đọc. Morin đã dẫn chúng ta thục hiện một cuộc lữ hành để nhìn nhận bao quát toàn cảnh qua không gian và thời gian bằng cách vạch rõ động tháicủa tiến trình phức hợp đưa tới nền văn hóa toàn hành tinh. Đây là một thành tựu tuyệt vời trong tư duy xã hội". (Ronald E. Purser Đại học Quốc gia San Francisco, Hoa Kỳ). Sách của Morin "cần cho tất cả những ai muốn nắm bắt kịp những chuyển biến đổi thay chóng mặt trên thế giới của chúng ta" (Ervin Laszlo, nhà triết học về thuyết hệ thống, thành viên Câu lạc bộ Rome). Báo Le Monde Diplomatique khẳng định rằng đây là "một cuốn sách lớn phục vụ cho mục tiêu lớn". Còn theo báo Le Figaro, "Sách này không nhằm viết cho những người ưa thích các giải pháp đã hoàn tất trọn vẹn, mà chỉ muốn soi sáng cho những ai đang tìm kiếm một phương pháp, hay đúng hơn tìm kiếm nghệ thuật tránh khỏi các định kiến. Đây là cuốn sách viết cho thiên niên kỷ mới". Đúng như phụ đề của cuốn sách, đây chính là một Tuyên ngôn cho thiên niênkỷ mới.