ChúngTa.com

Thưa tiến sĩ Adler,

Tại sao chúng ta bị thu hút mạnh bởi những vở bi kịch xuất sắc trên sân khấu và bởi những chuyện kể về những số phận và biến cố bi thảm trong đời thực? Dường như chúng ta sẽ cảm thấy khó chịu vì chúng và theo bản năng chúng ta tránh tiếp xúc với những điều khó chịu như vậy, nhưng tại sao bi kịch và sự bi thảm lại hấp dẫn như vậy? Bi kịch là gì?

O.R.M.

O.R.M. thân mến,

Thuật ngữ “bi kịch” có một nghĩa hẹp và một nghĩa rộng. Bi kịch theo nghĩa hẹp ám chỉ những biến cố xảy ra trên sân khấu – hoặc trong phim ảnh, trong tiểu thuyết. Bi kịch theo nghĩa rộnglà một tính chất của cuộc sống con người. Thuật ngữ nói ở đây ám chỉ đến những gì xảy ra trong đời thực.

Ví dụ kinh điển về bi kịch theo nghĩa hẹp là thể loại kịch bắt nguồn từ nước Hy Lạp cổ đại. Theo Aristotle, bi kịch khác với hài kịch vì có một kết cục không vui. Nhân vật bi kịch, một người ở trên mức bình thường về địa vị và tính cách, phải chịu một sự đổi thay của vận mệnh. Nỗi bất hạnh của anh ta do sự kết hợp của số phận và sai lầm gây ra, chứ không đơn thuần do bản chất hung bạo và sự ngu ngốc của anh ta.

Khán giả thông cảm với nhân vật bi kịch rồi cảm thấy thương hại và kinh hãi trước số phận của anh ta. Oedipus, Hamlet⁽¹⁾, Vua Lear⁽²⁾là những điển hình của nhân vật bi kịch. Họ đều đi đến những kết cục bất hạnh. Nhưng họ không đơn thuần chịu đựng, ngớ ngẩn như những con vật hạ đẳng hay thụ động như những kẻ khóc than yếu đuối. Họ chiến đấu chống lại định mệnh của họ, và họ chấp nhận nó. Họ tìm thấy ý nghĩa trong sự khốn khổ của mình. Vậy thì bi kịch trên sân khấu ngụ ý một quan điểm nào đó về bản chất và ý nghĩa của kiếp nhân sinh – bi kịch theo nghĩa rộng hơn. Chính cái nhân sinh quan bi đát này đã được tuyên bố bởi các triết gia hiện đại như Nietzsche⁽³⁾, Unamuno⁽⁴⁾, Berdyaev⁽⁵⁾, và Jaspers⁽⁶⁾. Theo các triết gia này, đời người là một cái gì cực kỳ nghiêm trọng và hiểm nguy, dính dáng với những khát vọng vượt xa mức độ thông thường. Vì lẽ đó nó thường dẫn tới sự vỡ mộng, nghịch lý, và đau khổ.

Bi kịch, đối với các nhà tư tưởng này, không chỉ là bóng tối và sụp đổ. Họ chỉ cho thấy nỗi hân hoan mà nhân vật trải nghiệm khi đối mặt với số phận của anh ta. Thật vậy, Karl Jaspersnghĩ rằng ý chí tranh đấu, đương đầu và vượt lên số phận này, là tiêu biểu cho tinh thần Tây phương. Ông phân biệt sự căng thẳng và ngoan cố không ngừng nghỉ này với sự chấp nhận thanh thản hoặc sự dửng dưng đặc trưng của tinh thần Đông phương.

Theo quan điểm này, con người cao cả trong thất bại của hắn. Trái với câu chuyện “thành công” cạn cợt, bi kịch sân khấu cho thấy sự cao cả và phẩm giá thực sự của con người ngay giữa những đổ vỡ và “đắm tàu”. Bi kịch sân khấu chuyên chở ý nghĩa bi đát của đời sống và ý thức khốn khổ về sự vĩ đại tiềm tàng trong con người. Khán giả, bằng cảm xúc và tưởng tượng của mình, tham gia vào cuộc tranh đấu và nhận thức của nhân vật bi kịch. Chúng ta đứng về phía Oedipus, Hamlet, và Lear cùng giáp mặt với sự thật và ý nghĩa cuộc đời.

Nếu chúng ta tìm trong văn học hiện đại những tác phẩm chứa đựng cái nhìn bi đát đó, hiếm khi chúng ta bắt gặp cái gì khớp với định nghĩa tường tận của Aristotlevề bi kịch. Các nhân vật hiện đại thường là những con người bình thường, mặc dù có hiểu biết và diễn đạt rành mạch hơn chút ít về số phận của mình. Họ không tin chắc về những gì tốt đẹp cho con người và về những chân lý tối hậu mà chúng ta tìm thấy trong các vở kịch cổ xưa.

Tuy nhiên, bi kịch vẫn còn được tìm thấy trong văn học hiện đại.

Thường thì tác giả và khán giả nhận thức về ý nghĩa của hoàn cảnh bi thảm rõ hơn các nhân vật chính, nhưng ý nghĩa vẫn như thế. Các nhân vật bi kịch trong văn chương đương đại có thể kể đến Willy Lomantrong Death of a Salesman(“Cái chết của người chào hàng”), Blanche Duvaltrong A Streetcar Named Desire(“Chuyến tàu mang tên dục vọng”), Clyde Griffithstrong A American Tragedy(“Một Bi kịch Mỹ”), và Bigger Thomastrong Native Son(“Đứa con trai bản xứ”).

Tuy nhiên, trái với khuynh hướng thời thượng trong tư tưởng hiện đại, bi kịch không phải là từ ngữ cuối cùng trong cuộc đời. Những tôn giáo xây dựng trên Kinh Thánh thừa nhận những thực tại tối tăm của kiếp nhân sinh nhưng nhìn chúng dưới ánh sáng của chủ định và sự cứu chuộc thần thánh. Đó là lý do vì sao Danteđặt tên tuyệt tác của ông, khởi đầu tại Địa ngục và kết thúc trên Thiên đàng, là Divine Comedy(“Hài Kịch Thần Thánh”). Nó có một kết thúc có hậu – sự cứu rỗi.