ChúngTa.com

Trong sản xuất tinh thần thì sản xuất ra tác phẩm nghệ thuật là một khu vực đặc biệt. Sản xuất ra cái đẹp có tính bất định, đa nghĩa và chủ quan bởi bản thân cái đẹp cũng là bất định, đa nghĩa và chủ quan. Nó cũng là việc "sản xuất" ra tình cảm. Việc "tiêu thụ", "sử dụng" thứ sản phẩm là cái đẹp của tác phẩm cũng bất định, đa nghĩa và chủ quan tác phẩm-người thưởng thức và môi trường giống như bức tranh-con mắt và ánh sáng xung quanh tương tác với nhau mà tạo ra "cái đẹp" chỉ một lần, cho một người duy nhất là chủ nhân của con mắt đó. Qua sự tương tác này ta có sự đồng cảm giữa người "sản xuất" cái đẹp và người "tiêu thụ" cái đẹp. Tác phẩm nghệ thuật kinh điển là tác phẩm đã tạo ra vô vàn "cái đẹp" ở vô vàn người tiêu thụ, ở nhiều nơi, nhiều lúc, nhiều nước, nhiều chủng tộc, tức đã tạo ra sự "đồng thuận" lớn trong cộng đồng dân tộc hay nhân loại. Cái đẹp ở Truyện Kiều hay Mona Lisa là cái đẹp đạt được sự đồng thuận-đồng cảm–đồng tình rộng lớn, bền vững ở dân tộc và nhân loại. Tuy nhiên dù có trở nên kinh điển, đạt được sự đồng thuận to lớn về cái đẹp của tác phẩm thì với mỗi người-mỗi lần "tiêu thụ"-hưởng thụ cái đẹp lại ấy là "cái đẹp khác" của Kiều hay Mona Lisa. Chính điều này làm cho nghệ thuật giống tôn giáo và tình yêu. Làm cho nó luôn là thiên cổ chẳng có gì lạ mà luôn luôn mới và duy nhất, làm cho nó thành vĩnh cửu.

Cái đẹp có vẻ thực sự cao siêu như vậy nhưng lại là chuyện thường ngày, quanh ta, mọi lúc, mọi nơi. Michelangelo từng hài hước rằng ông không làm ra pho tượng David mà chỉ ngẫu nhiên nhìn thấy nó trong khối đá mà thôi. Việc của ông chỉ là đục bỏ những phần đá thừa! Picasso cũng từng đùa khi người ta gán cho ông danh hiệu nhà tiên phong luôn đi tìm cái mới rằng ông không tìm mà chỉ "thấy" mà thôi. Nhiều thi nhân tự mãn có lý khi nói họ "xuất khẩu thành thi" mà bí quyết chỉ là lắng nghe mọi người nói gì. Một nhà sưu tầm tranh Canada nói với tôi rằng: Tranh Việt Nam rất lãng mạn và nhiều chất thơ nhưng có cái dở là họa sĩ không chú ý gì tới những cái đẹp có thật ở hàng ngày, xung quanh. Một nhà phê bình mỹ thuật Mỹ cũng "thấy lạ" là hình như nghệ sĩ Việt Nam không thích nói tới những cái đau khổ, nghèo đói, những mặt xấu của đời sống xã hội và vì thế sự mơ mộng, ngợi ca cũng không thực, ít thuyết phục. Tôi lại nhớ Mạc Ngôn từng nói về tiểu thuyết của ông đại ý rằng: người Trung Quốc như đang ngủ mê chỉ những cú sốc mạnh (mô tả những dục vọng, sự hèn kém của nhân cách...) mới lay tỉnh được. Phim Trung Quốc và cả làn sóng phim truyền hình đời thường vụn vặt của Hàn Quốc đều cho chúng ta bài học về "cái đẹp" ở rất gần mà sao ta cứ cao ngạo đâu đâu, vuốt ve, ưỡn ẹo, hời hợt. Có lẽ đó là căn bệnh phổ biến của văn học nghệ thuật ta hiện nay. Các nhà sản xuất tinh thần của ta chỉ nhăm nhăm trở thành vĩnh cửu mà quên mất cái nhu cầu cơm bữa của người dân hay sao? Một nhu cầu cơm bữa của bất kỳ ai là nhu cầu về cái đẹp và ai cũng có năng lực hưởng thụ cái đẹp dù ít hay nhiều, sâu hay nông có phụ thuộc vào trình độ văn hóa. Thật vô lối khi các nhà nghệ sĩ ế hàng cao ngạo đổ tại dân trí thấp, văn hóa đọc thấp, văn hóa nghe thấp, văn hóa nhìn, văn hóa ẩm thực thấp để biện minh cho giá trị thẩm mỹ thấp của chính mình! Những sản phẩm được làm ra bằng tiền thuế của người dân. Thật là oan ức quá!