ChúngTa.com

Xem thêm:

• Ảnh hưởng của văn hóa lạc hậu đối với tiến trình phát triển
• Tính đa dạng của văn hóa
• Cải cách văn hóa như thế nào?
• Chúng ta chưa có con ngựa văn hóa để cưỡi
• Trả lời bài “Chúng ta chưa có con ngựa văn hoá để cưỡi”

1. Từ sau Hội nghị Trung ương 10 (khóa IX) diễn ra năm 2004, chúng ta thường xuyên được nghe nói đến luận điểm chỉ ra điều kiện cần thiết để phát triển toàn diện và bền vững đất nước - đó là luận điểm về sự gắn kết giữa nhiệm vụ phát triển kinh tế là trung tâm, xây dựng, chỉnh đốn Đảng là then chốt với nhiệm vụ xây dựng văn hóa là nền tảng tinh thần.

Ba nhiệm vụ này có thể nói là thuộc về 3 lĩnh vực chính của đời sống xã hội: kinh tế, chính trị, văn hóa.

Chúng ta dễ dàng thừa nhận rằng các lĩnh vực trên luôn gắn bó mật thiết với nhau, lồng ghép vào nhau - trong kinh tế có chính trị, văn hóa; trong chính trị có yếu tố kinh tế, văn hóa; trong văn hóa có chính trị, kinh tế… Sự tách bạch các lĩnh vực này có ý nghĩa tương đối ở tầm vĩ mô, còn ở cấp vi mô, cấp cơ sở thì có thể nói các lĩnh vực này càng gắn chặt với nhau, giao thoa rõ rệt với nhau. Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về văn hóa đã từng chỉ ra mục tiêu của sự nghiệp văn hóa chung là "phải làm sao cho văn hóa thấm sâu vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội", nghĩa là cũng nhấn mạnh đến sự gắn bó hữu cơ giữa ba lĩnh vực chính trên đây.

2. "Có thực mới vực được đạo". Đây là điều dễ nhận thấy: Khi đời sống vật chất (văn hóa vật chất) - hệ quả trực tiếp của kinh tế - được đảm bảo và dần dần nâng cao thì những đòi hỏi về văn hóa tinh thần cũng tăng lên theo. Các nhu cầu vật chất (ăn, mặc, ở, đi lại, làm việc, chăm sóc sức khỏe…) mà thiếu đi, không đảm bảo thì đương nhiên các nhu cầu tinh thần bị hạn chế theo. Vì vậy yêu cầu xóa đói giảm nghèo, đặc biệt ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa, vùng các dân tộc thiểu số là tiền đề quan trọng bậc nhất để xây dựng, phát triển văn hóa đồng đều trên cả nước ta. Đời sống văn hóa các khu vực công nghiệp mới cũng là một trọng tâm, khi mà điều kiện ăn ở của công nhân, đặc biệt là những người nhập cư từ các vùng nông thôn nghèo, còn quá thấp kém. (Kinh tế khu công nghiệp phát triển, nhưng đời sống vật chất, tinh thần của người công nhân hoàn toàn chưa tương xứng.)

Chừng nào tăng trưởng kinh tế còn chủ yếu diễn ra theo chiều rộng (dựa vào khai thác tài nguyên, đất đai, lao động giá rẻ, gia công hàng giá trị công nghệ thấp...), hiệu quả đầu tư thấp thì hậu quả tất yếu là nhập siêu, thâm hụt ngân sách, lạm phát, tiền lương thực tế bị giảm sút. Tình trạng này chắc chắn không phải là điều kiện thuận lợi cho việc cải thiện đời sống văn hóa.

Hệ thống chính trị của chúng ta (bao gồm Đảng, chính quyền, các cơ quan lập pháp, tư pháp, các đoàn thể quần chúng…) về nguyên tắc là "của dân, do dân, vì dân". Nhưng trên thực tế, nơi này nơi khác, lúc này lúc khác, đã không thể hiện được tính chất tốt đẹp đó do thiếu cơ chế giám sát minh bạch, hiệu quả từ phía người dân đối với xu hướng lạm quyền, trục lợi của một bộ phận bộ máy quyền lực. Từ đấy tệ tham nhũng có điều kiện xuất hiện và phát tán như một đại dịch "cúm gia cầm"; tệ sách nhiễu hách dịch, cửa quyền, mất dân chủ với dân, cũng không còn là chuyện hiếm. Đáng tiếc là những khuyết tật xấu xa này lại bộc lộ ở những người có chức, có quyền, mà những người này phần lớn là đảng viên. (Điều trớ trêu là hầu như chỉ đảng viên, chỉ những người có chức quyền mới có thể có điều kiện phạm những tội lỗi tầy đình đó với dân, với nước!).

Sự tha hóa xuống cấp về tư tưởng, đạo đức, lối sống của một bộ phận cán bộ, đảng viên đã "khơi mào" cho sự xuống cấp, tha hóa của đạo đức xã hội nói chung. (Nếu tầng lớp gọi là "tinh hoa" của xã hội không còn tốt đẹp, gương mẫu thì đương nhiên sẽ dẫn đến sự tha hóa của nhiều "phó thường dân" khác. Xưa nay "thượng" đã "bất chính" thì "hạ tắc loạn"!).

Chính vì vậy mà việc "xây dựng, chỉnh đốn Đảng" đã trở thành nhiệm vụ then chốt. Không thực hiện tốt nhiệm vụ này, toàn bộ cơ đồ của sự nghiệp đổi mới có nguy cơ bị đe dọa, đổ vỡ.

Thực hiện nhiệm vụ này không có con đường nào hiệu quả hơn là đặt toàn bộ hệ thống chính trị - trong đó Đảng giữ vai trò hạt nhân - dưới sự giám sát của nhân dân, của pháp luật. Và ở đây dân chủ hóa, công khai hóa là bài thuốc có sức mạnh vạn năng.

4. Dưới một góc nhìn nào đó, văn hóa là hệ quả của kinh tế, chính trị. Đặc biệt, sự đổi mới hệ thống chính trị (với nhiệm vụ then chốt là xây dựng, chỉnh đốn Đảng) tác động trực tiếp đến sự nghiệp văn hóa ở lĩnh vực cốt lõi là xây dựng tâm hồn, lối sống tốt đẹp của con người.

Không thể có một đời sống văn hóa tinh thần lành mạnh - là nền tảng tinh thần của xã hội - nếu những con người cụ thể của hệ thống chính trị (với sứ mệnh là hình mẫu của hệ thống giá trị đạo đức cho cả xã hội) lại bị tha hóa ở một bộ phận khá phổ biến. Từ đây, nhiều chuẩn mực giá tri văn hóa - đạo đức bị đảo lộn, đánh tráo: thay cho sự cao cả của lý tưởng sống - là sức mạnh trần trụi của đồng tiền; thay cho chủ thuyết tư tưởng to tát là những toan tính đầy thực dụng nhằm "vinh thân phì gia"; thay cho những chân lý được kiểm nghiệm bằng thực tiễn là sự áp đặt những ý đồ che đậy cho quyền lợi của các phe nhóm; thay cho khát vọng hiểu biết không ngừng vốn tri thức khoa học là tìm kiếm bằng cấp "dỏm" để đua tranh vào các vị trí quan chức mang lại đầy lợi lộc; thay cho tình cảm hướng thiện chân thành là "tuyệt chiêu" sắm vai đạo đức giả; cái đẹp bị thay bằng các ham muốn dung tục, tầm thường; tình người bị thay bằng bán mua, đổi chác… Nói gọn lại là nền tảng tinh thần, nền tảng đạo đức của xã hội bị xói mòn ở phần cơ bản nhất. Nếu không kịp thời ngăn chặn, để cho nó di căn, di truyền cho thế hệ sau thì đó quả sẽ là một hiểm họa của cả dân tộc.

5. Những phương diện dễ thấy nhất của lĩnh vực văn hóa như bảo tồn di sản (vật thể và phi vật thể), văn học nghệ thuật, thông tin đại chúng, xuất bản báo chí, văn hóa các dân tộc thiểu số, giao lưu văn hóa quốc tế… đương nhiên là phải thường xuyên nằm trong mối quan tâm của chúng ta, khi đề cập đến sự nghiệp xây dựng văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội. Đó là những hoạt động thường xuyên của ngành văn hóa thông tin.

Nhưng xin thêm một lần nữa nhắc lại: chính văn hóa hiểu theo nghĩa rộng của từ này - bao gồm những nội dung gắn bó chặt chẽ với kinh tế, với chính trị, đặc biệt là trên phương diện tâm hồn, đạo đức, lối sống của những con người trong xã hội - mới có thể đảm đương vai trò nền tảng tinh thần của xã hội.

Và bởi vậy, khi nói tới sự cần thiết xây dựng văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, chúng ta phải bắt đầu đi từ xây dựng, đổi mới và hoàn thiện hệ thống chính trị, từ xây dựng và phát triển cơ sở vật chất của xã hội là kinh tế.

Đổi mới hệ thống chính trị, trước hết là đổi mới cơ chế, cải cách luật pháp sao cho nhân dân thực sự được làm chủ; mọi hoạt động của hệ thống quyền lực được đặt dưới sự giám sát hiệu quả của nhân dân thông qua các thiết chế phi chính phủ, thông qua báo chí và dư luận xã hội.

Mọi thông tin không thuộc bí mật an ninh, quốc phòng cần được công khai để người dân, công luận có điều kiện giám sát thực sự. (Chỉ trong một bối cảnh mù mờ về thông tin, nhập nhèm về tính minh bạch, thì mọi toan tính trục lợi cho cá nhân, cho phe nhóm mới có điều kiện phát sinh, phát tán).

Cải cách pháp luật là xây dựng được trên thực tế một Nhà nước pháp quyền, sao cho trong đó pháp luật giữ vị thế tối thượng; không một tổ chức, một cá nhân nào được tùy tiện đứng trên pháp luật nhân danh những lợi ích cao cả nào đó; không một cá nhân, một tổ chức nào được phép cho mình độc quyền sở hữu chân lý - mọi chân lý đều phải được kiểm nghiệm qua tranh luận công khai, kiểm nghiệm bằng thực tiễn phát triển của đất nước, thực tiễn nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân.

Chỉ trên cơ sở một nền kinh tế phát triển bền vững với mục tiêu hướng về phục vụ cho lợi ích của số đông, không tạo ra sự cách biệt giầu nghèo qúa lớn, bảo đảm môi trường được bảo vệ; chỉ trên cơ sở một nền chính trị lành mạnh, dân chủ, công khai, minh bạch mà văn hóa với tư cách là nền tảng tinh thần của xã hội mới có thể được xây dựng và phát triển vững chắc.

Chừng nào kinh tế tăng trưởng chưa đi đôi với sự phát triển bền vững, nền chính trị được xác lập còn ẩn chứa nhiều khuyết tật có tính hệ thống do thiếu dân chủ, thiếu minh bạch công khai thì chừng ấy văn hóa chưa thể thoát khỏi tình trạng sa sút, xuống cấp và đương nhiên chưa thể làm tốt được vai trò là nền tảng tinh thần của xã hội một cách đúng nghĩa.

Trong bối cảnh xã hội hôm nay, xây dựng văn hóa trước tiên cần bắt đầu bằng xây dựng chính trị và kinh tế. Mà nếu xây dựng kinh tế là việc đòi hỏi nhiều tiền của và thời gian, thì việc đổi mới hệ thống chính trị, phát huy dân chủ, minh bạch, công khai lại chỉ phụ thuộc trước tiên vào ý chí chính trị, vào quyết tâm ngay từ bây giờ của chúng ta.

^*) Tác giả Phan Hồng Giang nguyên là Viện trưởng Viện Văn học Nghệ thuật Việt Nam, Ủy viên Hội đồng Chính sách Khoa học & Công nghệ Quốc gia (1997-2006) Phó Chủ tịch Hội đồng văn học dịch Hội nhà văn Việt Nam (1995-2010), tác giả của nhiều công trình nghiên cứu văn hóa và nhiều bản dịch văn học Nga nổi tiếng.