ChúngTa.com

Được hiểu như sự dịch chuyển (con người, sản phẩm, thông tin) giữa các quốc gia, thậm chí liên lục địa, ngày càng nhanh chóng, thông thoáng, toàn cầu hóa vừa là một tiến trình kinh tế, vừa là một sự hòa nhập văn hóa. Nó đặt ra nhiều vấn đề mới cho những suy nghĩ về tương quan giữa cá nhân và quốc gia, dân tộc.

Toàn cầu hóa tác động đến tư duy và trách nhiệm của trí thức, đặc biệt là trí thức ViệtNam, ra sao? Câu hỏi này không hàm ý rằng trí thức là quan trọng hơn những thành phần khác trong xã hội (một người trí thức chân chính sẽ không có cái vĩ cuồng kênh kiệu ấy). Trí thức chỉ là một thuộc tính, một tác phong, của nhiều ngành nghề thực tế (nhà giáo, nhà văn, nhà báo...) và có thể trong những nhân thân khác mà trách nhiệm của họ là quan trọng hơn. Nói đến trí thức ở đây chỉ là để giới hạn đề tài trong khuôn khổ một bài viết.

Ngoài ảnh hưởng đến mọi người, trong đó có trí thức, về thu nhập, việc làm, lối sống... toàn cầu hóa ảnh hưởng đến sinh hoạt trí thức qua nhiều cách khác, sâu vào bản chất, bởi tiến trình này tác động đến hai thành tố định hình sinh hoạt ấy, đó là khung tư duy và đề tài suy nghĩ. Hơn nữa, trong chừng mực mà người trí thức có trách nhiệm đặc biệt với xã hội (ở vai trò thuyết phục và hướng dẫn), toàn cầu hóa sẽ uốn nắn trách nhiệm ấy, từ những kỳ vọng mà xã hội đặt ở họ trong bối cảnh mới này.

TƯ DUY

Đối với người trí thức mà xưa nay sự ràng buộc địa lý là phải chấp nhận, có lẽ không hiện tượng nào của toàn cầu hóa quan trọng bằng sự tiếp xúc giữa họ và thế giới đã trở thành nhanh chóng và rộng rãi đến mức độ mà, chỉ vài thập kỉ trước đây, khó có thể tưởng tượng nổi. Đứng đầu hiển nhiên là cuộc cách mạng thông tin và truyền thông do Internet, nhưng cũng không nên quên là với chi phí đi lại ngày càng hạ, các cơ hội tham quan, trao đổi với trí thức quốc tế ngày càng nhiều, dễ dàng.

Mở rộng cửa với toàn thế giới, người trí thức không chỉ có thêm công cụ và nguyên liệu để học hỏi, nghiên cứu, mà còn bị đặt nhiều vấn đề đương đại để suy nghĩ, chia sẻ với đồng nghiệp toàn cầu. Đó không những là những vấn đề chính trị, xã hội, kinh tế, mà còn là văn hóa và nghệ thuật. Tin tức sốt dẻo về những phát minh, lý thuyết mới về khoa học, kỹ thuật (không chỉ trong ngành của mỗi người mà còn trong các ngành lân cận) sẽ gợi cho trí thức những cảm hứng mới, và giúp họ kịp thời nhận ra những sai lầm của mình. Ngược lại, diễn biến ở mỗi quốc gia cũng được khắp nơi theo dõi hàng ngày, trở thành đề tài bàn bạc của trí thức quốc tế. Toàn cầu hóa là một sự hòa nhập đa phương: học giả mỗinước sẽ có nhiều thông tin hơn về các nước khác, do đó tư duy thế giới sẽ bị ảnh hưởng bởi văn hóa, kinh tế, và kinh nghiệm lịch sử của mọi quốc gia, trong đó có ta.

Khi luồng trí thức ViệtNam nhập vào đại dương trí thức thế giới thì kiến thức và khả năng của chúng ta cũng sẽ được đánh giá theo những tiêu chuẩn khắt khe hơn, nhất là trong những lĩnh vực mà chúng ta đương nhiên là “chủ nhà”. Có một cái gì “lấn cấn”, chẳng hạn, khi các nghiên cứu về kinh tế hay văn hóa Việt Nam của người nước ngoài lại chi tiết hơn, sâu sắc hơn, các nghiên cứu của học giả Việt Nam.

Một mảng quan trọng trong giao diện giữa trí thức ViệtNam và trí thức quốc tế là thành phần trí thức ViệtNam đang sống ở nước ngoài. Thử thách của thành phần này là làm sao hòa hợp tinh thần quốc tế và bản sắc dân tộc. Sống ở nước ngoài, họ không thể không tiêm nhiễm lối làm việc, cách nghĩ suy, thậm chí óc khôi hài của một nền văn hóa khác. Đó là những bức tường vô hình (không như bức tường văn hóa đương nhiên giữa trí thức ngoại quốc và trí thức ViệtNam), cần được ý thức và đòi hỏi một cố gắng đặc biệt để vượt qua.

Đàng khác, cùng với những trí thức xa quê từ các quốc gia khác (nhất là những nước ngoài phương Tây), trí thức Việt Nam ở nước ngoài có cơ hội đóng góp vào “cái chung” của nhân loại, cụ thể là trong nhánh “văn hóa tha hương”, một “tư duy quốc tế” (cosmopolitanism) ngày càng sống động và phong phú. Hầu như mọi thành phố lớn ở Âu, Mỹ, Úc ngày nay đều có những cộng đồng người đồng hương với những hoạt động văn hóa đặc thù, gắn kết với văn hóa bản địa. Đó cũng là một bộ mặt của toàn cầu hóa.

Nhìn xa hơn, như một số học giả phương Tây nhận xét gần đây, toàn cầu hóa cũng sản sinh một giai cấp mới: đó là những người ít gắn bó với bất cứ một quốc gia nào. Họ là những nhà khoa học thường xuyên dự hội nghị, đi thuyết giảng khắp thế giới, những đại diện các công ty đa quốc gia, những nhà ngoại giao, những nhân viên các tổ chức quốc tế... Họ thông thạo nhiều ngôn ngữ, hôm nay ở nước này, ngày mai ở nước khác, khắp các châu lục... Hầu như họ sống trên những chuyến bay dài, ngồi ở sân bay, ngủ ở khách sạn... nhiều hơn ở chính “nhà” họ. Tinh thần địa phương, quốc gia của những người này ngày càng lạt phai. Đó cũng là một xu thế khó cưỡng của toàn cầu hóa.

KỲ VỌNG

Tuy mỗi xã hội có một kỳ vọng khác nhau về vai trò của trí thức trong xã hội ấy, và dù rằng gần đây, nhiều người cho rằng vai trò này ngày càng lu mờ, vẫn có một sự đồng thuận ít nhiều rằng người trí thức có trách nhiệm lãnh đạo đời sống tinh thần của xã hội. Nói theo Giáo sư Stefan Collini (2006), người trí thức không bao giờ mất vai trò của họ, chừng nào mà nhân loại còn muốn được hướng dẫn “sống như thế nào”.

Trong thời đại toàn cầu hóa, chính kỳ vọng mà một xã hội đặt ở trí thức của xã hội ấy cũng chịu ảnh hưởng căn tính của tiến trình này. Nói cách khác, tư duy “toàn cầu” không chỉ là trách nhiệm của người trí thức, nó là của toàn xã hội khi quy định trách nhiệm ấy. Kỳ vọng của người Việt vào trí thức Việt Nam không chỉ ở sự đóng góp của họ cho đất nước, nhưng còn ở đóng góp của họ cho nhân loại. Ngược lại, chúng ta cũng kỳ vọng trí thức quốc tế góp phần tìm hiểu và phát triển nước ta. Sự thật là, người trí thức có thể có nhiều liên hệ với nhiều quốc gia, nhiều chủng tộc khác nhau (ngay trong phạm vi gia đình), bổn phận người trí thức là trung thực với lương tâm mình, trong đó có thể là việc phục vụ cả nhân loại, hay ít ra là phục vụ cho một văn hóa phi quốc gia.

Mỗi dân tộc cần một cái nhìn cởi mở hơn về trách nhiệm của trí thức của mình, đặc biệt là các mong mỏi về những trí thức xuất thân từ một quốc gia chậm tiến nhưng hiện sống ở nước đã phát triển. Kwame Anthony Appiah, một triết gia nổi tiếng gốc Ghana hiện sống ở Mỹ, lý luận rằng người trí thức đóng góp nhiều hơn cả không phải bằng cách hi sinh những thú vui tinh thần có vẻ trưởng giả (như xem opera) nhưng qua những suy nghĩ thấu đáo về các vấn đề chung của nhân loại và tác động của xã hội đến chính sách.

Đã lỗi thời rồi quan niệm cho rằng trí thức người Việt phải hồi hương mới phục vụ đất nước, cũng chẳng công bằng, nếu không là vô lý, nếu đòi hỏi họ luôn luôn lấy Việt Nam làm trọng tâm nghiên cứu và đối tượng suy nghĩ. Đóng góp của họ cho đất nước này, trong chừng mực họ muốn, có thể thực hiện từ bất cứ nơi nào trên thế giới (một tiện lợi của toàn cầu hóa). Phải “thông cảm” rằng một người trí thức trong thời đại này, ngay những người nặng lòng với quê hương, có rất nhiều trăn trở về sự nghiệp, về vị trí của họ trên bản đồ trí thức nhân loại. Hãy cho họ tự do theo đuổi hoài bão chân chính của họ.

TRÁCH NHIỆM

Người trí thức Việt Nam phải ý thức vai trò của mình trong cộng đồng nhân loại và tích cực dấn thân vào sinh hoạt trí thức quốc tế, trong đó có trách nhiệm quảng bá văn hóa Việt Nam cho thế giới. Trong giai đoạn phát triển hiện nay của nước ta, người trí thức cần bước ra khỏi “tháp ngà”, đóng góp suy nghĩ về những vấn đề thiết thực của đất nước, nơi, nói thẳng, vẫn là một vùng đất nhiều thiệt thòi, nghèo khổ. Người trí thức Việt Nam sống ở nước ngoài cần luôn luôn trau dồi tiếng Việt, theo dõi và tích cực tham gia vào sinh hoạt trí thức trong nước. Người trí thức, căn bản, phải là một thầy giảng.

Chừng nào tinh thần dân tộc còn là một thành tố của nhân thân, chừng ấy người trí thức cần đặt nó làm giềng mối trong tư duy của mình. Trí thức Việt Nam cần theo dõi mọi mặt diễn biến của quốc gia, đắm mình trong mạch văn hóa của đất nước, đủ tự tin để “phóng lên” từ căn bản ấy đến khám phá và phân tích những vấn đề mới, trong chuẩn mực học thuật. Xây dựng quốc gia, đóng góp vào tiến bộ, công bình nhân loại, trong tinh thần nhân bản. Ý thức tự do phải là căn bản của cốt cách trí thức, và người trí thức chân chính phải có can đảm thực hiện sự tự do đó trong suy nghĩ của mình.

Song, người trí thức phải thực tế, sáng suốt chấp nhận vai trò của mình trong một thế giới không ngừng thay đổi. Thực vậy, với toàn cầu hóa, sinh hoạt kinh tế, khoa học, công nghệ càng nhộn nhịp, tinh thần thực dụng càng được tôn sùng, thì người trí thức “chuyên nghiệp” sẽ phải chia sân với các nhà quản lý, các nhà khoa học, các doanh nhân, những nhà hoạt động xã hội... Như bất cứ trí thức nơi nào khác, trí thức Việt Nam cần ý thức vai trò của mình trong cộng đồng dân tộc (và nhân loại) với tinh thần trách nhiệm, nhưng khiêm cung, hòa nhã.