ChúngTa.com

“Ngày nay ít người còn chịu đọc sách”, “Sách giờ ai đọc mấy đâu”, “Văn hóa nghe nhìn đang lấn lướt văn hóa đọc”, vân vân và vân vân, những tiếng thốt lên như một cám cảnh, và như một báo động. Đành rồi, các phương tiện nghe nhìn bây giờ ngày càng nhiều và càng tinh xảo. Đành rồi, thời đại bùng nổ thông tin với các phương tiện truyền tin mau lẹ và cập nhật.

Nhưng có thật chăng văn hóa đọc đang đi xuống? Ngày nay, với công nghệ tin học, văn hóa có thêm một phương tiện tồn tại khác - tồn tại ảo trên mạng. Trên mạng có những thông tin từ sách chuyển vào và những thông tin chỉ riêng có trên mạng. Vào mạng thì người ta vẫn phải đọc, chứ có phải chỉ nhìn và nghe thôi đâu. Như vậy, hành động đọc để tiếp thu văn hóa là không bị loại trừ.

Nhưng sẽ có người cãi: vấn đề của văn hóa đọc là đọc cái gì, chứ không phải đọc sách hay đọc mạng. Vâng, với sự tiến bộ ngày càng vượt bậc của tin học, với nhu cầu liên giao tiếp của con người khắp các quốc gia và trên cả hành tinh, mạng Internet đang và sẽ là một dạng sách. Ở đó, mỗi người lên mạng sẽ tiếp thu được nhiều chiều và đa chiều văn hóa. Như vậy văn hóa đọc đâu chỉ phụ thuộc vào việc có mua sách và đọc sách hay không, mà là còn có kết nối mạng hay không, có vào mạng hay không. Tương lai, sách in sẽ bị thay thế bằng sách mạng, và như vậy văn hóa đọc vốn từng đồng nhất với văn hóa từ sách sẽ được thay bằng văn hóa đọc qua mạng.

Ở đây có một khái niệm quan trọng cần thảo luận: sách điện tử (eBook). Chỉ cần một thiết bị điện tử gọn nhẹ là đã có thể có cả một thư viện trong túi, theo ta đi đến tận chân trời góc bể. Sách điện tử là sách của sách. Theo nhà nghiên cứu văn học Nga sống tại Mỹ Alexandr Genis, “Sách điện tử - đó là khâu tiếp theo trong chuỗi các thành tựu nghệ thuật biến văn minh công nghiệp thành văn minh hậu công nghiệp. Sự xuất hiện sách điện tử hoàn tất quá trình vi tính hóa văn học. Với sự xuất hiện của sách điện tử, một loạt vấn đề quan trọng liên quan đến sách từ trước đến nay bị thách thức và thay đổi. Vẫn theo A. Genis, ít nhất có ba chuyện. Thứ nhất là chuyện pháp lý. Mỗi cuốn sách thông thường in ra có tác giả của nó, và gắn vào đó là vấn đề tác quyền (copyright), bảo đảm sở hữu trí tuệ của người viết. Nhưng với sách điện tử thì khác. “Để sách điện tử thực sự có hiệu quả, nó cần phải không bị lệ thuộc vào các trở ngại “copyright”. Điều đó có nghĩa các quyền tác giả sẽ thường xuyên bị đe dọa. Tìm sự thỏa hiệp giữa quyền lợi của tác giả và của độc giả. Đây là các vấn đề cực kỳ phức tạp.

Thứ hai là chuyện xuất bản. Sách điện tử một khi đã lên mạng là từ tác giả đến thẳng độc giả, không qua trung gian một cơ sở xuất bản in ấn nào cả. Vấn đề số lượng bản in sách (tirage) ở đây bị xóa bỏ. Có bao nhiêu người đọc sách điện tử thì có bấy nhiêu bản in. Thế cũng tức là ở đây diễn ra quá trình dân chủ hóa triệt để ngành xuất bản. Với sách giấy, người ta phải cân nhắc in cái nào có thể bán chạy nhất, thu được lợi nhuận nhiều nhất. Với sách điện tử, bất kỳ loại sách nào cũng có thể đưa lên mạng, và người đọc được tha hồ lựa chọn.

Thứ ba là chuyện đọc, nhất là đọc sách văn học. Sách giấy bắt người đọc phải đọc theo tuyến tính vì kiểu viết của nó là kiểu tuyến tính, đi từ trước ra sau, từ đầu đến cuối. Sự xuất hiện của sách điện tử cho phép tạo ra một cách viết khác, phi tuyến tính. Và những cuốn sách, những tác phẩm phi tuyến tính như vậy, thực chất, chỉ có thể đọc được qua bản điện tử mà thôi. Toàn bộ nền văn hoá hiện nay đã vận động theo hướng “tương tác”. Những tác giả thính nhạy nhất với tiếng gọi thời đại đã thấy sự cần thiết phải lôi kéo độc giả vào các trò chơi của mình. Thứ văn học như thế đem lại nghĩa đen cho câu nói nổi tiếng, mà hoá ra là có tính tiên tri, của Nabokov: “Kiệt tác của mọi nhà văn là độc giả của hắn”, A.Genis viết:

Thư viện là nơi chứa sách để mọi người đến đọc. Trước đây là sách giấy. Nhưng bây giờ là sách điện tử thì phải là thư viện eBook. Hãy thử tưởng tượng, một ngày ta đến thư viện đọc sách, nhưng thay cho các giá sách đồ sộ là những chiếc máy tính nối mạng. Điều này nghe ra phi lý và điên rồ, nhưng xin nhắc lại, trong lịch sử nhân loại, sách chỉ là một trong những hình thức tồn tại của văn học, của tri thức. Nói theo cách tư duy của V. Hugo thì là sách điện tử sẽ giết chết sách giấy, giống như sách giấy đã giết chết cuốn sách bằng đá là kiến trúc trên hành trình con người ghi lại lịch sử của mình. Và ta hoàn toàn hình dung vững chắc một ngày, các hiệu sách thay vì bán sách sẽ chỉ có bán đĩa đọc và máy đọc. Mọi người đọc trên máy, qua đĩa, thích thì in ra giấy một bản chơi, còn không thì cứ lưu giữ ở dạng file.

Nói riêng về văn học, lối viết phi tuyến tính trên mạng sẽ phát triển, và để đọc nó không cách nào khác hơn là cách đọc phi tuyến tính bằng một thiết bị điện tử. Văn học Việt Nam cũng đã bắt đầu xuất hiện lối viết này, thí dụ những truyện kiểu “chat”. Xin nói lại một lần nữa là những văn bản phi tuyến tính đó một khi in ra bản giấy thì sẽ mất hết tính chất phi tuyến tính. Một ưu thế khác của thư viện eBook là tính dân chủ triệt để và trực tiếp của nó. Người đọc có thể thoải mái giao lưu trực tuyến với tác giả, với các độc giả khác xuyên thời gian và không gian để phát biểu ý kiến của mình về cái vừa đọc, thậm chí còn có thể đồng tham dự việc đọc và việc viết.

Sự thay đổi cách tồn tại của tri thức từ sách giấy sang sách điện tử như vậy kéo theo sự thay đổi cách đọc và cách tiếp nhận tri thức, tất yếu làm thay đổi cách tổ chức thư viện. Chúng ta đã làm gì để đón nhận và đón đầu sự thay đổi đó? Số hóa thư mục chỉ mới là bước đầu. Thay vì mở máy tìm ký hiệu tra sách rồi viết phiếu đưa thủ thư vào kho lấy sách ra, tôi chỉ cần nói: cho tôi một máy tính nối mạng, thế là nếu cần tham khảo mười bộ sử quan trọng nhất của nước Việt từ xưa đến nay tôi chỉ cần nhấp chuột. Và chỉ cần “cóp” mười bộ sử ấy vào một đĩa CD hay một ổ USB thế là tôi có thể mang chúng theo bên mình để phòng cần dùng ở những nơi chưa nối mạng.