ChúngTa.com

Muốn phát triển đất nước nhanh chóng và bền vững, nhất là trong thời đại kinh tế tri thức hiện nay, chúng ta phải xây dựng được một đội ngũ trí thức đông đảo và có chất lượng cao. Ðây là một vấn đề rất lớn, và đang được toàn xã hội quan tâm.Hàng năm chúng ta dành một ngân sách không nhỏ để cử người đi du học tại các nước phát triển. Tuy nhiên, có một việc vô cùng quan trọng mà theo tôi chúng ta cần phải và có thể làm ngay, đó là tạo điều kiện để người Việt tiếp cận với những tác phẩm quan trọng nhất của nhân loại.

Trí thức, như chúng ta đều biết, là người vừa có nhiều kiến thức, vừa có xu hướng và khả năng tìm tòi các vấn đề mới và cách giải quyết các vấn đề ấy. Ðể người học có thiên hướng sáng tạo, chúng ta cần phải có một phương pháp giáo dục phù hợp. Nhưng nền tảng của sáng tạo là một cơ sở kiến thức vững vàng. Trí thức Việt Nam chỉ có thể có sáng tạo ngang tầm thế giới nếu như kiến thức của anh/chị ta ngang tầm thế giới. Nói một cách nôm na, trí thức Việt Nam chỉ có thể không thua chị kém em nếu như họ biết mình biết người.

Tình hình hiện nay, nói một cách thẳng thắn, là hết sức bi đát. Chúng ta có một số nhà trí thức trình độ đáng tự hào, nhưng nhìn chung thì chưa có tầng lớp trí thức thực thụ. Vấn đề lớn nhất của trí thức, và cả sinh viên - những trí thức Việt Nam tương lai - là không có khả năng tiếp cận kho tàng trí tuệ nhân loại. Nếu bạn nói với một người châu Âu rằng James Joyce chưa được dịch sang tiếng Việt, người ta hơi ngạc nhiên, nhưng còn thông cảm được. Nhưng nếu bạn nói rằng bạn không thể tìm được sách của Platon bằng tiếng Việt (trừ một cuốn mỏng, nếu tôi nhớ không nhầm, đó là cuốn Gorgias hay kháng biện luận về tu từ pháp, được dịch ở miền Nam trước 1975) thì khó ai tin được. Nhưng đó là thực tế. Và đâu phải chỉ có Platon: hầu hết các kiệt tác triết học, mỹ học, ngôn ngữ học...chưa bao giờ được biết đến ở Việt Nam. Vậy trí thức Việt Nam đọc gì? Làm sao họ có thể tiếp cận với nhân loại? Và làm sao họ có thể đối thoại ngang hàng với trí thức của các quốc gia khác? Nếu không cải thiện được tình trạng ếch ngồi đáy giếng hiện nay, mọi nỗ lực cải cái giáo dục sẽ đều vô ích.

Nghiên cứu lịch sử thế giới, chúng ta có thể thấy rằng hầu hết các cuộc canh tân thành công ở hầu hết các quốc gia đều bắt đầu bằng, hoặc được thúc đẩy bởi, dịch thuật, trong đó vai trò của các vị minh quân là vô cùng quan trọng. Có những vị vua như Alfred Ðại đế (871 - 899) của nước Anh không chỉ là người cổ vũ, mà thậm chí còn trực tiếp dịch những tác phẩm quan trọng nhất.

Dĩ nhiên người ta có thế đọc trực tiếp bằng nguyên bản hoặc thông qua một ngôn ngữ thứ ba. Nhưng trên thực tế, số trí thức Việt Nam dùng được ngoại ngữ là rất ít, trong đó số người thật thông thạo còn ít hơn nữa. Và ngay cả những người được coi là giỏi ngoại ngữ, chỉ là một phần nhỏ trong số "rất ít" của "rất ít" ấy - trừ vài ngoại lệ song ngữ hoàn hảo như Phan Huy Ðường, Ðặng Tiến, Trần Thiện Ðạo...- vẫn phải tư duy bằng tiếng Việt, và vì thế đọc tiếng Việt vẫn nhanh hơn. Nếu đọc một cuốn sách bằng tiếng Việt hết 3 ngày thì anh ta phải mất hàng tháng trời để đọc cuốn sách ấy bằng ngoại ngữ. Ðó là chưa nói đọc tiếng Việt "thấm" hơn nhiều. Ngoài ra, còn có một vấn đề lớn hơn cả vấn đề ngôn ngữ, đó là kiến thức. Chúng ta chỉ có thể thông thạo một vài chuyên môn hẹp, vì thế sẽ khó khăn hơn rất nhiều khi đọc các tác phẩm thuộc các lĩnh vực xa lạ. Rõ ràng, chúng ta cần phải chuyên môn hoá trong lĩnh vực dịch thuật: mỗi dịch giả chỉ dịch trong lĩnh vực và từ ngôn ngữ mình thông thạo mà thôi.

Một Viện hàn lâm dịch thuật hoặc một trường đào tạo dịch thuật ở trình độ cao, theo tôi là điều vô cùng cần thiết, nhưng có lẽ vẫn chỉ là một mơ ước còn lâu mới trở thành hiện thực. Vì thế, tất cả những trí thức Việt Nam phải hợp sức nhau lại, và phải hợp sức càng sớm càng tốt. Tuy đây là một sự nghiệp rất lớn, rất khó khăn, nhưng so với thế hệ của Nguyễn Văn Vĩnh, chúng ta thuận lợi hơn nhiều.

Số lượng tác phẩm trong kho tàng trí tuệ nhân loại thì bao la, nhưng chúng ta có thể và cần phải lựa chọn để đề ra một kế hoạch tối thiểu. Mục đích của kể hoạch này là giới thiệu một cách căn bản kho tàng trí tuệ của nhân loại một cách đáng tin cậy. Kế hoạch này phải được tiến hành một cách khách quan, kỹ lưỡng và khoa học, với sự tài trợ của nhà nước, kể từ khâu lựa chọn tác phẩm, chọn người dịch đến người biên tập và xuất bản tác phẩm. Việc dịch thuật các tác phẩm nằm ngoài kế hoạch tối thiểu này sẽ có thể làm đồng thời hoặc sau kế hoạch tối thiểu và có thể sẽ không cần có sự hỗ trợ của nhà nước nữa.

Mức tối thiểu là bao nhiêu cuốn?

Theo tôi, nếu nói riêng về khoa học xã hội và nhân văn thì trí tuệ Ðông Tây Kim Cổ về cơ bản có thể gói gọn trong khoảng 500 cuốn sách quan trọng nhất, trong đó chúng ta đã dịch được chừng 50 cuốn với chất lượng tương đối tốt (triết học Trung Hoa, Marx và một số tác giả phương Tây khác). Nếu chúng ta tổ chức dịch được 50 cuốn/năm thì sau 9 năm chúng ta có thể hoàn thành kế hoạch. Còn nếu chúng ta dịch được 100 cuốn/năm, thì chỉ mất 5 năm. Lúc đó chúng ta mới có thể bắt đầu nghĩ đến một đội ngũ trí thức thực thụ. Tất nhiên, điều này khó khăn hơn không phải gấp đôi mà rất nhiều lần.

Kế hoạch này có đắt không?

Các bạn thử tính: Nếu trung bình một dịch giả dịch 1 cuốn hết 12 tháng, và được trả mức lương 5 triệu/tháng (có thể được coi là rất cao) thì một năm chúng ta chỉ tốn có 3 tỷ đồng để có 50 cuốn sách. Nếu chúng ta có thể tài trợ cho 100 dịch giả để có 100 cuốn sách thì cũng chỉ hết có 6 tỷ đồng, tương đương với số tiền tài trợ cho 2-3 bộ phim truyện. Nếu lưu ý rằng những kiệt tác này được sử cho hàng triệu người dạy, học và nghiên cứu, trực tiếp hoặc gián tiếp trở thành hành trang trí tuệ của muôn đời con cháu chúng ta, bạn có thể hình dung lợi ích của nó đến mức nào.

Tất nhiên, khi đất nước còn nghèo thì vài tỷ cũng không phải là nhỏ. Nhưng theo tôi được biết, hàng năm các cơ quan nghiên cứu của ta đều được cấp một khoản kinh phí khá lớn cho nghiên cứu khoa học mà một phần không nhỏ bị lãng phí. Nhiều công trình chỉ hoàn thành lấy lệ mà không có giá trị thực tiễn. Tại sao chúng ta không sử dụng một phần nguồn kinh phí này, ít nhất là trong vài năm, để thực hiện việc dịch thuật các tác phẩm quan trọng của chính các ngành đó? Chuyện in ấn, theo tôi, hoàn toàn có thể dựa vào các tổ chức, các nhà sách tư nhân. Còn trong trường hợp xấu nhất, nếu không có nhà sách tư nhân nào nhận in, chúng ta cũng có thể đưa lên các bản dịch lên mạng cho mọi người tham khảo mà chẳng tốn kém gì. Ðó cũng chính là một hình thức giáo dục - một hình thức rẻ tiền, dân chủ, công bằng và với trình độ cao.

Kế hoạch nói trên là về khoa học xã hội và nhân văn, nhưng cũng có thể áp dụng cho khoa học tự nhiên.