Cái đẹp trong khoa học, kỹ thuật
Tôi đã có ý định viết bài này từ lâu, nhưng vẫn rất do dự. Bài Đối xứng, sự phá vỡđối xứngvà nguyên lýcủa cái đẹpcủa bạn Cao Chi trong số 5/1983 của Tạp chí Nghiêncứu Nghệ thuậtđã thúc giục tôi rất nhiều. Bạn Cao Chi là một chuyên gia về thuyết trường lượng tử và là một nhà toán học sâu sắc, và cái gì bạn ấy viết cũng đều đã được suy tính kỹ, những bài viết của bạn ấy dù về các vấn đề chuyên môn cũng đẹp về nhiều mặt: ý tứ, lời văn, tình nghĩa và trách nhiệm tương hỗ giữa người viết và người đọc…Cái hay trong bài vừa rồi của bạn ấy là bạn ấy nói về cái đẹp vĩ mô, đúng hơn là ở quy mô con người, còn các nhà chuyên môn về vật lý lý thuyết thường thiên về cái đẹp vĩ mô hoặc vi mô. Tuy nhiên, trong bài này, tôi xin phép dùng vĩ mô theo nghĩa là tương ứng với quy mô của chúng ta, của con người từ 1m - 2m hoặc từ 30km- 150km.
Bài của bạn Cao Chi làmtôi nhớ lại một bài công bố trong tuyển tập Tưduy khoa học (Scientific thought)do UNESCO xuất bản năm 1972 là bài nhan đề Các khái niệmđối xứng và thuyếtcơ bản về vật chấtcủa nhà vật lý lớnAbđux Xalam (Abdus Salam) gốc Pakitan, nhưng làm việc ở Ý. Ông nhận giải thưởng Nobel cùng ông Vainơbéc (Weinberg) và ông Glátsâu (Glashow) năm 1979 và theo tôi là người có thẩm quyền về những vấn đề ta đang quan tâm. Phải nói ngay rằng trong bài đó ông Xalam cho rằng, nếu một luật đối xứng có đủ cơ sở để được dự kiến mà không xuất hiện thì tồn tại một luật đối xứng khác, sâu sắc hơn, có ý nghĩa hơn, đẹp hơn, đang nằm giấu đằng sau. Một điều nữa là, trong bài đó, ông Xalam đã kể lại việc ông đã gặp cái mất đối xứng gương trong các tương tác yếu như thế nào. Tháng 9/1956, ở Xít (Seattle), gần Xăng Phrăngxítxcô (San Francisco), ông được nghe nhà vật lý lớn, gốc Trung Quốc, C.N.Yâng (C. N. Yang), nhân danh cả một nhà vật lý lớn gốc Trung Quốc khác là ông T.Đ.Li (T.D.Lee), nói lên sự nghi ngờ của mình về việc tồn tại đối xứng gương cho các nơtrino. Đêm ấy, không lực Hoa Kỳ có nhã ý dành cho các nhà bác học dự Hội nghị vừa rồi một máy bay quân sự để bay từ Xít về London. Máy bay quân sự ồn quá, rung quá, nên ông Xalam không ngủ được và suy nghĩ mông lung.Trong cái mớ mông lung ấy, ông nhớ rằng nếu nơtrino có khối bằng không và bay với tốc độ của ánh sáng thì bài toán được giải rất dễ dàng, tức là không tồn tại những nơtrino xoắn trái, mà chỉ tồn tại những nơtrino xoắn phải, hay nói cách khác, một nơtrino xoắn phải nhòm vào một cái gương sẽ không thấy gì hết ? Sang năm 1957,
Một điều cần chú ý là: trong bài của Xalam cũng như trong nhiều bài của Vigơnơ (Wigner), một chuyên gia lớn về đối xứng, cũng được giải thưởng Nobel từ năm 1963, họ không nói về cái đẹp, mà nặng về quan hệ giữa đối xứng và thuyết nhóm. Theo họ, thì lúc đầu, cũng như anh Cao Chi, họ nói về ý nghĩa vật lý của nhóm tịnh tiến trong không gian và trong thời gian, về nhóm quay trong không gian và trong thời gian cũng như trong không - thời gian và suy ra từ đó một số luật bảo toàn quen thuộc. Nhưng như Yâng và Vigơnơ đã chỉ rõ từ năm 1939, ý nghĩa vật lý của thuyết nhóm chỉ nổi bật từ khi phát triển cơ học lượng tử, cụ thể là từ khi người ta biết rằng tập hợp các trạng thái của một hệ (vi mô) là một đa tạp tuyến tính, tức cũng từ khi người ta dùng các ma trận để biểu diễn các nhóm này nọ. Nói như vậy nghĩa là các vấn đề đối xứng và cái đẹp liên quan đến đối xứng là những vấn đề vi mô.Sau đây tôi sẽ không chặt chẽ như vậy và tôi
Tôi muốn viết một bài ngây thơ nhưng không sai lạc lắm. Tôi rất tán thành những điều bạn Cao Chi viết về các hoa văn và bạn
Cái đẹp trong các công trình kỹ thuật
Đầu thế kỷ thứ XIX, khi giai cấp tư sản đang lên, họ phải đào tạo nhiều kỹ sư, và tiêu biểu là các kỹ sư do sáng kiến của Napôlêông (Napoléon) đã được đào tạo ở Pháp. Có hai ngành mà quan hệ giữa kỹ thuật và nghệ thuật thể hiện khá rõ nét là ngành chế tạo máy và ngành xây dựng, vừa có nhiều thành tựu vừa được đầu tư ngày càng lớn. Ở hai ngành này, quan hệ giữa cái đẹp và cái chính xác không phải để tự phát và phải được chuẩn bị ngay từ trường học. Sau khi tất nghiệp tú tài, ở Pháp, người ta cho mở những lớp toán đặc biệtđể chuẩn bị những môn toán dành cho những học sinh tốt nghiệp tú tài hạng giỏi trở lên, và sau hai năm chuẩn bị với một sự chọn lọc, loại trừ khắc nghiệt, họ mới được dự thi vào các trường lớn như Cầu cống, Báchkhoa, Sư phạm,Mỏ... Để việc đào tạo được bảo đảm thì ngoài những sinh viên lấy thẳng từ những kỳ thì rất khó, Nhà nước còn buộc những học sinh tốt nghiệp loại ưu của trường Bách khoa vào học năm thứ hai của các trường trên, tức là học thêm hai năm chuyên môn, và sau khi tốt nghiệp được sung vào cái gọi là "đội ngũ kỹ sư” (corps d'ingénieurs)... Cái tôi muốn nói ở đây là ngoài việc học thêm nhiều như vậy thì họ phải học vẽ cho đẹp, đặc biệt là, dù anh chuẩn bị thi vào trường nào, kể cả Trường Đại học Sư phạm, phố Unmơ (Ulm) là một trường đào tạo những nhà giáo chuyên về lý thuyết cao, anh cũng phải học môn hình học họa hình (géométrie descriptive) và anh phải vẽ được những bản vẽ (épure) rất đẹp. Cái tối thiểu là anh phải viết rất đẹp, đẹp hơn chữ in. Các kiểu chữ này là những chữ để tiêu chuẩn hóa, tức là các chữ đối xứng, và có bị phá vỡ đối xứng một cách có tính toán, có tổng kết, và đã khắc vào những thẻ gọi là normographe... Những điều này rất rõ trong ngành chế tạo máy, vì giai cấp thống trị cần những máy móc khỏe, chạy nhanh, chạy êm, phát động dễ dàng, và ngừng cũng nhanh chóng và không nguy hiểm. Những đòi hỏi này trùng với số tính chất tự nhiên của một số thú dữ ở những con săn mồi giỏi như hổ, báo, báo gấm, báo đen... Người ta phải sản xuất ra những xe tốt và đẹp, rồi những máy bay bay ngày càng nhanh, nhưng lại có đủ thứ tiện nghi. ở đây, yêu cầu đẹp gần như trùng với khí lưu (streamline aerodynamic) mà môn thủy khí động lực đã nghiên cứu kỹ. Nhờ cách đào tạo như vậy, và một phần nhờ sự cạnh tranh trên các thị trường thế giới, nên ngành chế tạo ôtô và máy bay đã sản xuất ra được những xe vả máy bay vừa đẹp vừa đáp ứng những yêu cầu về kỹ thuật ngày càng cao.
Ngành xây dựng là một ngành có những đòi hỏi cao về kỹ thuật và cả về nghệ thuật. Do đó các nhà kiến trúc sư đòi hỏi phải xem kiến trúc là một ngành mỹ thuật, nước nào cũng phải có một trường kiến trúc bên cạnh các trường xây dựng. Nước ta đã đáp ứng đòi hỏi này một cách
Nhân nói về kiến trúc, tôi muốn nói sơ qua về cái đẹp của các
Minh Mạngđược xem như người lập quy của nhà Nguyễn, phát ra những chính sách đối ngoại và đối nội rõ ràng, chặt chẽ.
Tự Đứclà nhà vua xem
Cái đẹp trong cuộc sống hàng ngày
Cái đẹp trong cuộc sống hàng ngày, cái đẹp ta quan tâm nhiều mặc dù ít người nói ra một cách thoải mái, là cái đẹp của người đàn bà. Người đàn bà đây là gương mặt, và khi mặc đủ áo quần thì cả dáng đi, dù chỉ thoáng qua. Nhưng nếu đứng về quan điểm đối xứng và phá vỡ đối xứng thì ta phải xem người đàn bà theo cách nhìn của các nhà điêu khắc cổ hay người vẽ điêu khắc các vũ nữ Khơme trên tường của đền Ăngco, hay là các Apsara trong và trên các tháp Chăm cổ kính. Ở đây, ta chỉ nói về bên ngoài, còn bên trong như cái đầu lâu, quả
Chiều chiều ra đứng vạt ngô,
Nón che, tay ngoắt, học tròáo đen!
Phải nói rằng, ở cô gái Huế trong các tầng lớp lao động, có cái gì cố tình phá vỡ cái đối xứng sẵn có, nhưng rất xinh, rất ngộ nghĩnh và đạt đến tột đỉnh của sự mong muốn của một người đàn bà là rất đáng yêu, rất dễ thương.
Ai đã đi xe lửa qua ga Huế, và đứng trên xe nhìn xuống bến ga, dù có người quen hay không có người quen, đều có cảm giác rằng ở Huế có nhiều cô gái xinh, mới nhìn vào như đã quen thân, và con gái Huế rất dễ thương. Cảnh tượng này không lặp lại ở Đà Nẵng, ở Quảng Ngãi, nhưng đến ga Diêu Trì thì thoáng gặp lại, có lẽ vì ở Quy Nhơn nhiều người gốc ở Huế từ thời thuộc Pháp đã vào đây làmviệc này việc nọ, rồi sinh con đẻ cái khá đông. Đi chặng nữa đến ga Nha Trang, ta lại nhớ cảnh của ga Huế, có lẽ vì từ Tết Mậu Thân, nhiều dân nghèo ở Huế đã vào đây làmăn, làm những nghề thủ công, bán những món ăn Huế, làm những dịch vụ thường đòi hỏi người phụ nữ phải dịu dàng, dễ thương ngay từ phút đầu tiên ra chào người khách hàng.
Đi xa nữa vào đến thành phố Hồ Chí Minh thì rất khác, cái đối xứng và phá vỡ đối xứng ở đây có quá nhiều nguồn gốc khác nhau: Khơme, Chăm, Tàu, miền Bắc di cư nhiều đợt, Pháp rất lâu và rất đậm, Mỹ, ASEAN... cho nên cái đẹp ở đây là có thật nhưng chưa ổn định, như nhiều cái khác.
Nội dung khác
Tại sao con người cần phải học?
15/09/2016Nguyễn Hữu ĐổngTìm kiếm danh phận
22/07/2011Nguyễn Văn Trọng7 phát hiện bất ngờ sau khi đọc nguyên tác "Hành trình về phương Đông"
03/08/2023Thái Đức PhươngNói với các doanh nhân: "Đỉnh của bạn đâu" để có được...
03/08/2023Nguyễn Tất ThịnhThiên thần” vỗ về những đêm dài thao thức.
03/08/2023Tiểu Mai"Đỉnh Ngu" từ Hiệu ứng Dunning & Kruger
05/06/2022Ngọc HiếuToàn cầu hoá và chuyện thịnh suy của môn văn học
31/01/2006Ngô Tự LậpCái tâm đời thường
20/10/2005Phan Chí Thành“Gã nhà quê làm thương hiệu”
25/04/2005Văn hóa đọc cho thiếu nhi - cần không?
09/07/2005Phan ĐăngCon người hiểm độc
01/01/1900Phạm QuỳnhCơ hội thứ tư - toàn cầu hóa
18/04/2004Nguyễn Trần Bạt