Ai xóa cái "Tôi" của nhà báo?

04:30 CH @ Thứ Năm - 18 Tháng Sáu, 2009

Quá nhiều các bài viết lờ nhờ, nhạt nhẽo trên báo chí mà người viết không đưa ra một quan điểm nào. Họ biện hộ: Đó chính là tính "khách quan" của báo chí. Hay đó chỉ là sự vô trách nhiệm và ngại chịu trách nhiệm của nhà báo?

Nhà báo vô ích, bài báo vô nghĩa

Làm báo là gì? Ngắn gọn, làm báo là làm một liên kết xã hội. Một sản phẩm báo chí, dù ở dạng đơn giản nhất (một cái tin) cũng đã thực hiện chức năng liên kết xã hội rồi: nó thông đạt một sự kiện vừa xảy ra tới nhiều người ở nhiều địa điểm khác nhau, nó hút sự quan tâm của nhiều người về/ vào một điểm xác định.

Trong những hình thức phức tạp hơn (phóng sự, bút kí, bình luận, xã luận, phim tài liệu truyền hình v.v...), chức năng liên kết xã hội của sản phẩm báo chí càng rõ nét.

Với dung lượng giãn nở gấp nhiều lần một cái tin (về số chữ - nếu là báo viết, về thời lượng phát sóng - nếu là báo hình) các sản phẩm báo chí loại này tất nhiên không dừng lại ở việc thông đạt sự kiện, chúng đã có đất để mổ xẻ, cắt nghĩa, lí giải, đánh giá, nhận định về sự kiện, qua đó kích thích và tạo nên dư luận về một vấn đề xã hội nào đó.

Cơ sở nào để người làm báo có thể mổ xẻ, cắt nghĩa, lí giải, đánh giá, nhận định về sự kiện? Một quan điểm cá nhân, một tư duy độc lập, hay diễn đạt theo cách “lớn giọng” hơn, một chính kiến?

Xin được nói luôn: đây là điều đang thiếu trầm trọng ở nhiều người hiện được coi, hoặc tự coi mình là nhà báo (có thể chỉ vì họ có trong túi tấm thẻ do Hội Nhà báo cấp cho), và chính vì thế mà tôi gọi họ là “những nhà báo không làm báo”.

“Triệu chứng lâm sàng” dễ nhận thấy của sự thiếu vắng này là những bài báo lờ nhờ, “trung tính hóa về mùi vị và màu sắc”. Theo dõi cả bài báo – xin được hiểu là báo chí nói chung, không phân biệt báo viết, báo nói, báo hình, báo điện tử – người ta chỉ thấy toàn những “ông A nói rằng”, “bà B bảo nọ”, mà chẳng biết tác giả bài báo trốn đâu, ngoại trừ vài lần xuất hiện bằng những câu đưa đẩy nhạt nhẽo hoặc những phán đoán “chẳng chết ai”.

Những sản phẩm báo chí kiểu như vậy đương nhiên vô hại, nhưng cũng vô ích. Đơn giản là nó trôi tuột đi trên bề mặt sự quan tâm của dư luận xã hội (và như vậy thì cái mục đích liên kết xã hội chỉ còn là một “ảo mộng tan tành”, như tên một tác phẩm của Balzac). Để cho sòng phẳng, ở đây cũng cần phải nói rằng không nhất thiết nhà báo phải bộc lộ quan điểm cá nhân của mình (nếu có) bằng diễn ngôn trực tiếp.

Về nguyên tắc, lựa chọn cái này chứ không lựa chọn cái kia, đặt cái này cạnh cái kia chứ không đặt nó cạnh một cái nào khác, đã là sự biểu hiện cho một thái độ, một quan điểm. Nhưng trong khá nhiều trường hợp, sự giấu mặt ấy chỉ tố cáo một trạng thái: “rỗng” quan điểm.

Bị xóa, hay tự xóa?

Nguyên nhân khách quan: sự quản lí ở nhiều cơ quan báo chí không tạo điều kiện, thậm chí không để cho người làm báo có quan điểm cá nhân, có chính kiến. Về chủ quan: bản thân người làm báo “tiên thiên bất túc”, muốn có quan điểm cá nhân hay chính kiến cũng là việc bất khả. Hai nguyên nhân này rất nhiều khi nhập vào nhau, và vì thế càng khiến cho chức năng liên kết xã hội của báo chí trở nên mờ mịt.

Hãy bàn về nguyên nhân thứ nhất. Nhiều ông tổng biên tập ở các cơ quan báo chí hiện nay vẫn luôn căn dặn phóng viên của mình, rằng phải hết sức “trung thực, khách quan” khi đưa thông tin hoặc bình luận về thông tin.

Trung thực, nghĩa là người làm báo phải nói đúng cái điều mình cảm nhận, suy nghĩ, “tư duy bằng cái đầu của mình và nói bằng cái lưỡi của mình”. Nhưng, về mặt nhận thức luận, như vậy là chủ quan rồi chứ còn “khách quan” cái nỗi gì?

Để đảm bảo tính “khách quan” – dường như người ta cho rằng yêu cầu này cao hơn yêu cầu về tính “trung thực” – tốt nhất người làm báo hãy tự xóa sổ cái Tôi của mình, hoặc mang nó kí sinh trên những cái Tôi khác!

Không khó để nhận thấy ở đằng sau những lời hô hào về tính “khách quan” của người làm báo theo kiểu này là một thái độ trốn tránh trách nhiệm, một sự sợ hãi trước những phản đối có thể có khi mà tính “trung thực” được thể hiện trong bài báo tỏ ra đầy khả năng châm ngòi cho một vụ nổ trong dư luận xã hội.

Chẳng lợi lộc gì trong việc chường mình ra làm cái cây hứng bão, hãy đá quả bóng sang chân kẻ khác. Thực hiện triệt để yêu cầu về tính “khách quan” như vậy, người làm báo đã đánh rơi mất tính “trung thực” – nếu họ có đủ nội lực để trung thực – và hỡi ôi, họ đã trở thành những nhà báo không làm báo, dẫu cho cái gọi là những bài báo vẫn được họ sản xuất đều đều!

Về nguyên nhân thứ hai, có thể quy lỗi cho – không phải hệ thống đào tạo báo chí ở ta như nhiều người vẫn chủ trương – mà phải là chính bản thân người làm báo, chính cái cách họ hành nghề và trau dồi nghề nghiệp.

Thông thường, mỗi nhà báo chuyên trách một mảng đề tài, tương ứng với một khu vực hoạt động của đời sống xã hội: kinh tế, chính trị, pháp luật, giáo dục, thể thao, văn hóa nghệ thuật v.v...

Để có thể đưa thông tin và bình luận về thông tin trong lĩnh vực mình chuyên trách một cách có hiệu quả nhất, yêu cầu bắt buộc với người làm báo là anh ta phải theo dõi rất sát sao những chuyển động trong lĩnh vực ấy, và điều này còn quan trọng hơn, trên cơ sở một tri thức tới hạn về chính cái lĩnh vực ấy.

Nhưng đáng tiếc rằng có nhiều người làm báo, hoặc thiếu một trong hai yếu tố này, hoặc thiếu cả hai. Chính vì thế mà việc đưa thông tin không chính xác, việc bình luận về thông tin theo kiểu “hóng hớt” quan điểm của ông A bà B nào đó đã trở thành “chuyện thường ngày ở huyện” trong làng báo.

Mà xem ra, báo chí ở mảng văn hóa nghệ thuật là để lại nhiều điều tiếng hơn cả. Không rõ từ nhận thức như thế nào mà mảng văn hóa nghệ thuật thường được giao cho các nhà báo mới vào nghề phụ trách, và nó trở thành nơi để họ tập bút (thậm chí có cơ quan báo chí nọ còn kỷ luật phóng viên bằng cách chuyển họ từ mảng nội chính sang mảng văn hóa nghệ thuật!).

Vậy là mọi thứ đảo lộn, mờ mịt trước những thông tin và những “bình loạn” phấp phới của “quyền lực thứ tư” trẻ trung sôi nổi. Không xem phim, không xem kịch, không nghe nhạc, không đọc sách, không đến triển lãm tranh tượng, không cần biết vì cớ gì người ta gọi cái này là một tác phẩm văn học chứ không là một bức tranh hoặc một bộ phim... Không sao hết, vẫn làm báo được. Không biết thì hỏi, không tự mình nhận định được thì cứ hớt váng rồi xào xáo của ông này bà nọ mỗi người một tí tẹo, cũng xong!

Báo truyền hình: Không viết, không nghĩ, lấy đâu chính kiến?

Hiện tượng “những nhà báo không làm báo”, về mức độ, có lẽ phổ biến hơn cả ở khu vực báo chí truyền hình. Vì sao như vậy? Ai cũng biết rằng sản phẩm truyền hình là của một lao động tập thể, nó khác cơ bản với các loại hình báo chí khác.

Tuy nhiên, theo cách phân loại “tám cha ba mẹ” của cổ nhân, “đích mẫu” chỉ có một, và với sản phẩm báo chí truyền hình, “đích mẫu” của nó chính là phóng viên biên tập.

Anh ta là người chịu trách nhiệm phát hiện đề tài, khai thác đề tài, hoàn thiện đề tài, và thông qua chính cái quy trình ấy mà anh ta đặt dấu ấn người làm báo của mình, quan điểm cá nhân của mình, tư duy độc lập của mình trên sản phẩm và trong người tiếp nhận (ở đây chỉ đề cập những thể loại báo chí truyền hình đậm tính báo chí nhất: phóng sự, phim tài liệu, bình luận, chính luận... không tính đến những thể loại game show hoặc live show).

Thế nhưng, sự thể sẽ ra sao nếu: vin vào tính tập thể của sản xuất truyền hình? Được ủng hộ bởi chủ trương “xã hội hóa hoạt động sản xuất chương trình truyền hình”, người phóng viên biên tập “đùn” cái việc phát hiện và khai thác đề tài cho người khác - đây là điều có thật và khá phổ biến - bằng cách nhờ vả, thuê mướn, ăn sẵn từ báo giấy, hay “cộng tác"?

Khi ấy, anh ta đã tự đánh mất quyền làm báo, quyền của người biết phản ứng “một cách báo chí” trước những vấn đề của đời sống, anh ta chỉ còn tồn tại với tư cách một “đầu nậu” sản xuất chương trình. Nếu nói riết róng hơn nữa: anh ta đã tự chọc mù nhãn quan báo chí của mình (hoặc giả, chưa khi nào anh ta có cái nhãn quan ấy?).

Rồi tiếp đến khâu hoàn thiện đề tài. Nó gồm một loạt công việc hậu kỳ: dựng hình, lồng tiếng động, lồng nhạc, và quan trọng nhất, đáng nói nhất là viết lời bình (có những sản phẩm báo chí truyền hình được làm với chủ trương không cần lời bình, nhưng bài này không bàn đến trường hợp này).

Về nguyên tắc, viết lời bình đương nhiên là việc phải làm của người phóng viên biên tập. Sức mạnh của ngôn từ cho phép anh ta diễn đạt quan điểm của mình rõ ràng hơn, điều mà nhiều khi sự sống động của hình ảnh trực quan cũng bó tay. Thế nhưng, như một tất yếu: không phải là người phát hiện và khai thác đề tài, thì cũng chẳng việc gì phải là người có quan điểm cá nhân về đề tài ấy đến mức tự làm lấy việc viết lời bình.

Cái thực tế này được khá nhiều người (được gọi là) phóng viên biên tập biện hộ bằng lí lẽ: sản phẩm báo chí truyền hình chủ về hình ảnh chứ không chủ về ngôn ngữ/ ngôn từ, vì thế không viết được cũng chẳng phải điều gì hệ trọng cho lắm. Họ quên mất một định nghĩa thép của môn logic học: ngôn ngữ là công cụ cơ bản của tư duy.

Ngôn ngữ không phải chỉ là cái để tôi và anh trao đổi thông tin với nhau, nó còn là cái mà chúng ta dùng để suy nghĩ, kể cả suy nghĩ về hình ảnh. Không nghĩ được thì không viết được. Không viết được là một dấu hiệu của sự không nghĩ được, vậy thôi. Và đến đây thì, khỏi phải nói, đặt vấn đề về việc phải có quan điểm cá nhân, có chính kiến của người làm báo, là cách đặt vấn đề quá xa vời!

FacebookTwitterLinkedInPinterestCập nhật lúc:

Nội dung liên quan

  • Nhà báo là ai?

    21/06/2015Nguyễn Hoàng LinhNhà báo là người chuyên làm nghề viết báo (Từ điển tiếng Việt). Không biết như thế đã đầy đủ chưa nhưng tôi rất tâm đắc với một nhà báo nổi tiếng mà tôi đã ngấm nó vào từng tế bào của đời làm báo: Nhà báo là những người chấm ngòi bút vào nỗi đau của nhân loại
  • Hịch... nhà báo

    21/06/2015Vũ Ba LanChúng ta cùng sinh ra giữa thời báo chí còn bao cấp! Lớn lên gặp buổi báo chí hội nhập thị trường! Ngó thấy một số ít phóng viên tiêu cực đi lại rong chơi ngoài đường, cố tình uốn cong ngòi bút để đòi tiền vàng, đem uy danh nhà báo bắt nạt cơ sở đòi hối lộ. Lại cậy thế phóng viên, giả hiệu khen chê để thu vét tiền vàng...
  • Tại sao trên báo chí lại thưa vắng các bài điểm sách?

    13/01/2018Vương Trí NhànMột mặt trong tâm thức của nhiều người, văn chương là một cái gì ghê lắm, danh giá để đời, tên tuổi đi vào lịch sử. Mặt khác thông tin trên mặt báo về văn học lại nghèo nàn nhạt nhẽo. "Kính nhi viễn chi", người ta lảng tránh. Trong sự thông tin kém cỏi như vậy, riêng phần đọc sách vì không màu mỡ riêu cua câu khách được tí nào, nên càng bị ghẻ lạnh.
  • Báo chí - nhà báo và sự hình thành tầng lớp trí thức hiện đại đầu thế kỷ XX

    21/06/2017Trần Văn ToànKhái niệm trí thức hiện đại ở đây được hiểu trong sự đối nghĩa với trí thức - kẻ sĩ trong xã hội Việt Nam truyền thống. Sự hiện diện của tầng lớp trí thức hiện đại, trên thực tế, mới chỉ xuất hiện ở giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Bài viết này sẽ tập trung làm sáng tỏ vai trò của báo chí - một thiết chế văn hóa có nguồn gốc phương Tây - đã đóng vai trò như một dung môi, một tiền đề vật chất cho sự xuất hiện của tầng lớp trí thức hiện đại như thế nào...
  • Đọc lại Mác về báo chí tự do

    03/05/2016Nguyễn Khắc MaiBáo chí nói chung là sự thực hiện tự do của con người. Do đó ở đâu có báo chí ở đó có tự do báo chí. Bản chất của báo chí tự do – đó là bản chất dũng cảm, có lý tính, có đạo đức của tự do. (Các Mác)
  • Trao cho báo chí

    17/05/2011Trần Dĩ HạThưa các vị đại biểu. Tình hình tham nhũng đã đến lúc báo động hết cấp. Nếu chúng ta không tích cực chống tham nhũng thì nước ta sẽ rơi vào tình trạng thắng trong chiến tranh, thua trong hòa bình, quá khứ hào hùng nhưng tương lai thì tụt hậu...
  • Báo chí và quyền Nhà nước pháp quyền

    20/06/2009Lò Văn MinhBảo là cánh cửa dân chủ đã mở cũng đúng. Nói cho có vẻ "văn hoa", bảo là "cuộc chơi" dân chủ bắt đầu cũng quá đúng. Nếu ai đó chịu khó quan sát, chịu khó thống kê các sự kiện báo chí Việt nam từ thời đổi mới, từ thời mở cửa...
  • Ảnh hưởng của văn hóa phương Tây qua sự hiện diện của tờ báo

    09/04/2009Trần Văn ToànSự ra đời của báo chí, lẽ tự nhiên, làm xuất hiện một chân dung mới: ký giả, hay nhà báo. Những danh xưng này, trong ngôn ngữ đương đại thiên về ý nghĩa nghề nghiệp thuần túy nhưng ở vào thời điểm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX lại có nét nghĩa chỉ một nhóm có vai trò ưu đẳng trong xã hội (status group). Với quốc dân, họ là đại diện cho luân lý và tri thức, có chức phận dẫn dắt, hướng đạo. Trong một xã hội vốn có truyền thống trọng quan tước, ký giả thậm chí được liệt vào tầng lớp “quan lại cao cấp”.
  • Nhà báo… nói thêm

    22/06/2008Nguyễn Quang ThânNhân dân ta vốn trọng văn chương và luôn đặt niềm tin vào báo chí. Nếu dân gian nói “nhà văn nói láo, nhà báo nói thêm” thì chưa hẳn chỉ là chê bai, cảnh báo mà còn là bày tỏ sự thông cảm cái nghề “quyền rơm vạ đá” này...
  • Thiếu hụt hiểu biết cả luật lẫn văn hóa

    03/01/2007Đức AnhSau khi báo Thể thao&Văn hoá số ra ngày 28/11 đăng bài “Kiện Chat Với Mozart - Tầm phào cũng thành chuyện” của tác giả Phạm Thị Thu Thuỷ phản đối TS luật Cù Huy Hà Vũ do kiến nghị Sở Văn hóa Thông tin Hà Nội xử phạt êkíp thực hiện Chat Với Mozart về hành vi xâm phạm quyền tác giả, Thoibaoviet.com có cuộc trao đổi với ông...
  • Những hạt sạn trong báo chí

    27/01/2006Phan ViệtMột số những sai trái trong đời sống văn hoá hiện tại của Việt Nam nguyên nhân là do sự cẩu thả, dễ dãi hoặc ấu trĩ về nhận thức của những người tham gia tạo, phát tán và đánh giá các sản phẩm và hoạt động văn hóa, với mong muốn góp phần làm trong sạch hơn bầu không khí văn hóa nước nhà
  • Nhà báo, chữ tín và doanh nghiệp

    13/01/2006Beth Erickson (Sơn Tùng dịch)Một tờ báo sẽ phải xây dựng những quy tắc đạo đức kinh doanh, đạo đức nghề nghiệp như thế nào khi các nhà báo ở đó cần phải xây dựng các mối quan hệ với các doanh nghiệp, tổ chức cũng như nuôi dưỡng nguồn tin của mình?
  • xem toàn bộ