Con người hiện đại không thể chỉ nghĩ cho mình

11:34 SA @ Thứ Sáu - 30 Tháng Mười, 2015

Đằng sau những trang viết của ông luôn có một người ngồi ngẫm ngợi và thoáng cười hiền chấp nhận mọi kẻ khác mình.

Cuộc ra mắt tiểu thuyết Hồ Quý Lyvẫn sóng gió dù Nguyễn Xuân Khánh không phải người đầu tiên công bố một quan điểm lịch sử khác bằng văn học. Trước đó, Nguyễn Huy Thiệp đã ngất ngây với đòn dư luận vì Vàng lửa, Phẩm tiết dám nhìn lại những ngụy triều, những anh hùng. Ngất ngây vì cạnh cơn giận sôi người của đám đông phản đối còn có cả những người đỏ mặt tía tai để ủng hộ. “Tôi chỉ im lặng”, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh nhớ lại.

Mất tích gần 30 năm

Hồ Quý Lyđược tái bản, ông Khánh vẫn tiếp tục im lặng. Tiếp theo, cuốn tiểu thuyết được giải thưởng Hội Nhà văn. Tới giờ tác phẩm đã được tái bản lần thứ 11, ông không im lặng nữa mà… bênh những người đã phản đối mình. Ông nói đại ý hồi đó người ta phản đối vì không dễ chấp nhận ý thức thay đổi, ý thức khác nhất là về một kẻ luôn bị coi như ngụy triều. Tôn vinh lại là điều khó. Ngay cả bây giờ, khi thành nhà Hồ “hoành tráng” với danh hiệu di sản văn hóa thế giới, nhận định về vương triều này đã thay đổi, thay vì đắc ý, ông vẫn chấp nhận sự khác biệt muốn bóp chết mình ngày nào. “Không phải chỉ tôn trọng mình, còn phải tôn trọng cả tha nhân. Ở Việt Nam cái chấp nhận người khác mình còn khó lắm”, ông nhìn nhận.

Cũng vì cái khó khăn ấy mà ông đã mất tích trên văn đàn gần 30 năm, sau một biến cố về nhận thức. 30 năm quả là dài. Nó sẽ còn dài hơn khi không được viết, ông khó kiếm tiền. “Nói chung mọi người cũng khổ. Tôi hơi khổ hơn vì con tận bốn đứa mà toàn con giai cả. Ăn thì như thuồng luồng”, ông nhớ lại thời bị cấm viết đủ thứ, may mà còn được dịch. Việc dịch cũng nhờ người bạn là ông Phạm Toàn mang tới cho. Cùng với Trần Dần, Dương Tường, ông nhận bản tiếng Anh của Viện Thông tin rồi dịch sang tiếng Việt. Sách dịch khó hai đường. Ngoại ngữ khó, hiểu biết chuyên môn khó. Chuyên gia lắm khi cũng chịu, thế nên sách mới tới tay các ông. Dịch nhiều mảng, trong khi ông vốn được đào tạo từ trường Y khoa, và trước đó là tú tài toán. “Dịch là học, cô thấy không?”, ông nói.

Cái khuynh hướng của tôi khác. Tôi không đi tìm hình thức mà chủ yếu là vấn đề, suy tư của dân tộc mình là chủ yếu


Cuộc đời ông là những cuộc tự học nối tự học dài đằng đẵng. Mới 13-14 tuổi đầu, cậu bé Hà Nội vốn đi học muộn khi đó đã va vào chiến tranh, tản cư mất gần 2 năm. Tới lúc hồi cư về Hà Nội, ông học tranh học cướp thời gian, học sao cho thật nhanh. Sợ phải kéo dài thì sự chậm càng chậm, ông học một năm hai lớp, thậm chí có năm ba lớp. “Thường mỗi năm học 2 hoặc hơn 2 lớp. Liên tục học, ngày xưa gọi là học gạo. Tôi học nhanh chóng đuổi năm tháng bị mất. Lâu dần thành thói quen tự học. Nếu chỉ dựa vào thầy thì coi như vứt đi rồi. Đến năm 1951 tôi vào Đại học Y. Học 2 năm thì đi bộ đội”, nhà văn nhớ lại.

“Chấp nhận sự khác mình là rất khó”

TS Phạm Xuân Thạch cho rằng con người trong thế giới của Nguyễn Xuân Khánh bị trói buộc trong muôn vàn mối quan hệ. Vì thế, họ nhiều khi không thể hành động dứt khoát theo một ý thức hệ hoặc theo một lựa chọn chính trị nào. Ông có được cái nhìn khác về “cái làng Việt Nam” giữa những sóng gió của lịch sử, nơi thường trực dao động giữa những lực đối kháng và hòa giải. Hơn thế nữa, ngay cả những đối kháng, xung đột trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh cũng không chịu một lực tác động mang tính ý thức hệ duy nhất.


Với văn học, ông đã từ trung tâm bị văng ra ngoại biên rồi lại từng bước được tái khẳng định trong văn học trung tâm. Trong những tác phẩm (đã được chính thức thừa nhận bằng giải thưởng) của ông, theo TS Phạm Xuân Thạch, cốt lõi luôn có “xung đột giữa những lời giải cho một câu hỏi: điều gì là tốt cho dân tộc Việt”. Tinh thần dân tộc chủ nghĩa chính là yếu tố mang tính ý thức hệ bền vững nhất trong các tiểu thuyết lịch sử của ông. Nó hướng mãi tới sự chấp nhận đa dạng để khẳng định bản lĩnh dân tộc trong đối đầu với cả cái ngoại lai lẫn xung đột nội tại.

Liệu có phải sự đa chiều trong nhìn nhận sự vật, con người bắt đầu từ quan điểm chấp nhận đa dạng của ông hay không? Làm sao ông có thể bước qua sóng gió mà vẫn thong dong, trong làn văn không một mảy may chua chát? “Nói chung lại là, phải nói thế này, chế độ của mình có cái rất đẹp, có cái không được. Chúng tôi bỏ tất cả đi theo cách mạng thì làm sao oán hận được. Trong cuộc đổi thay ghê gớm đến như thế chắc chắn sẽ có những không bình thường sẽ xảy ra”, ông nói.

Trong cuộc trải nghiệm của mình, tới khi thể hiện bằng văn bản, ông lúc nào cũng thấu hết mà vẫn thong thả như thế. Không thể tìm thấy một câu văn chau truốt, duy mỹ, sướng tê người qua cả ba tiểu thuyết đã được giải thưởng của ông (Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa). Bù lại, không khí - nền văn hóa tổng thể của những thân phận lại hút người đọc. Ông tự nhận: “Cái khuynh hướng của tôi khác. Tôi không đi tìm hình thức mà chủ yếu là vấn đề, suy tư của dân tộc mình là chủ yếu”.

Vấn đề của dân tộc theo ông vẫn là chuyện vốn văn hóa. Nói như cụ Phan Châu Trinh xưa là khai dân trí. “Các cụ tìm điểm đó đúng. Nên cái căn bản vẫn là chuyện triết lý giáo dục. Phải đào tạo người độc lập sáng tạo chứ không phải đào tạo người chủ yếu nghe”, nhà văn ngoài 80 vẫn đọc sách ngày 3 tiếng buổi tối nói.

Học, tự học, khai dân trí như ông muốn để cuối cùng vẫn là có lối sống hiện đại. “Tôi viết Đội gạo lên chùa do có cảm tình với đạo Phật, sự Từ- Bi- Hỷ- Xả. Tôi nói tới đạo Phật là chuyện lối sống chứ không phải chuyện đi tu. Lối sống Phật giáo hợp với xã hội hiện đại bởi nó tôn trọng cả thân xác con người. Lối sống ấy cùng cực tôn trọng mình và tôn trọng cả tha nhân (người khác) nữa. Chứ con người hiện đại không hề là con người chỉ nghĩ cho mình”, ông nói.

Tôn trọng khác hẳn mặc kệ. Tôn trọng là trong bản thân mình mình trân trọng người ta. Nó khác hẳn chuyện muốn làm gì kệ ông. Văn hóa chấp nhận sự khác mình là rất khó ở cái nước Việt Nam này. Vì triết lý kiểu ta là độc tôn, cái đó là không chấp nhận”, Nguyễn Xuân Khánh nói.

FacebookTwitterLinkedInPinterestCập nhật lúc:

Nội dung liên quan

  • Cách tân: đi tìm cái mới hay cái tôi?

    17/01/2017TS Chu Văn SơnTrong giai đoạn có tính bước ngoặt để sáng tạo nên thành tựu mới cho văn chương như hiện nay, các khái niệm “cách tân”, “cái mới”… đã được nhiều tác giả đặt ra và thảo luận để đi tìm sự thống nhất (dù tương đối).
  • Khi U80 đội gạo lên chùa

    08/02/2012Toan ToanNhà văn Nguyễn Xuân Khánh lại vừa nhận Giải thưởng văn học 2011 với cuốn tiểu thuyết dày hơn 800 trang - 'Đội gạo lên chùa'.
  • Ông Phật văn Nguyễn Xuân Khánh

    03/02/2012Phạm Xuân Nguyên... Lấy ngay cuốn tiểu thuyết mới nhất của lão là “Đội gạo lên chùa” mà xem. Đọc xong cuốn đó, tôi thấy mình như được xông hương...
  • Một năm văn chương: nỗi lo và niềm hy vọng

    14/02/2007Phạm Xuân ThạchHãy nhìn vào chính cái đời sống văn chương ồn ào của một năm, cái gì đã làm nên những giá trị đích thực? Những bong bóng xà phòng được cổ vũ nhiệt tình bởi média hay những con người lặng lẽ tạo tác. Hình như dòng chảy mạnh mẽ nhất chính là dòng chảy âm thầm.
    Nó mang đến niềm hy vọng cho một năm mới.
  • Văn chương - văn học năm 2006, chuyển dịch trong sự “nhiễu loạn”?

    04/02/2007Nguyễn HòaTới năm 2006, với những sự kiện - hiện tượng phong phú và đa dạng của nó, tôi lại thấy văn chương - văn học nước nhà như đang phát lộ một vài dấu hiệu chuyển mình. Và vì thế, dường như đâu đó ở cuối con đường, đã le lói một niềm hy vọng?
  • Trò chuyện với nhà thơ Lão Thực

    09/12/2006Vũ Ngọc TiếnCó một thời ấu trĩ, hễ ai nhắc đến Hiện sinh còn bị chuốc vạ vào thân, đã kìm hãm sự phát triển văn học Việt Nam trong nửa cuối thế kỷ XX. Đáng tiếc, bước vào đổi mới, có một số người, để tỏ ra mình cấp tiến hơn các bạn viết, đã cố gồng cây bút lên cho có vẻ Hiện sinh, mà có khi Hiện sinh là gì họ còn chưa hiểu hết, sách Hiện sinh chắc gì đã đọc cho nghiêm túc. Ngược lại, có không ít người lại tỏ ra dị ứng, ác cảm với Hiện sinh. Triết học nào lập ra cũng vì con người, hướng dẫn con người đi tìm đến cội nguồn của hạnh phúc...
  • Văn chương 2004 - oằn mình giữa "nhập nhòa" cũ - mới

    03/01/2006Nguyễn Hoà"Cái mới" đang là khát vọng với những chấm phá chưa định hình và "cái cũ" hàng ngày vẫn ám ảnh đâu đó trong sự vận hành của từng cây bút - đó là tình trạng mà đã mấy năm rồi, văn học Việt Nam đang cố gắng vượt qua để chuyển mình đổi mới. Văn học năm 2004 cũng vậy, nó "nhập nhòa" giữa sự ra đời của những tác phẩm, những sự kiện khiến người ta vừa có điều gì đó để hy vọng, vừa khiến người ta không khỏi lo âu...
  • Trực diện với Văn học Việt Nam thế kỷ XX

    01/12/2005Nguyễn HoàBị hấp dẫn bởi tên gọi Văn học Việt Nam thế kỷ XX, tôi đã đọc cuốn sách với hy vọng được mở mang tầm nhìn, được bổ sung tri thức, được giúp lý giải các hiện tượng, các vấn đề lý luận - thực tiễn của văn chương - văn học dân tộc trong thế kỷ XX. Tiếc thay càng đọc thì nỗi thất vọng lại càng lớn dần...
  • Còn nhiều người cầm bút rất có tư cách

    08/11/2005Nhà văn Nguyên NgọcVăn học ta không yên đâu. Nó đang quẫy cựa, hình như ngày càng mạnh mẽ, cả quyết liệt hơn nữa, để nói về cái thế giới mà nó biết là không hề đơn nghĩa, tuyến tính, tất định này, và nói cũng bằng một ngôn ngữ đa nghĩa, đối thoại, dân chủ, ngày càng dân chủ hơn. Và như thế là đáng mừng...
  • xem toàn bộ