ChúngTa.com

Đằng sau những trang viết của ông luôn có một người ngồi ngẫm ngợi và thoáng cười hiền chấp nhận mọi kẻ khác mình.

Cuộc ra mắt tiểu thuyết Hồ Quý Lyvẫn sóng gió dù Nguyễn Xuân Khánh không phải người đầu tiên công bố một quan điểm lịch sử khác bằng văn học. Trước đó, Nguyễn Huy Thiệp đã ngất ngây với đòn dư luận vì Vàng lửa, Phẩm tiết dám nhìn lại những ngụy triều, những anh hùng. Ngất ngây vì cạnh cơn giận sôi người của đám đông phản đối còn có cả những người đỏ mặt tía tai để ủng hộ. “Tôi chỉ im lặng”, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh nhớ lại.

Mất tích gần 30 năm

Hồ Quý Lyđược tái bản, ông Khánh vẫn tiếp tục im lặng. Tiếp theo, cuốn tiểu thuyết được giải thưởng Hội Nhà văn. Tới giờ tác phẩm đã được tái bản lần thứ 11, ông không im lặng nữa mà… bênh những người đã phản đối mình. Ông nói đại ý hồi đó người ta phản đối vì không dễ chấp nhận ý thức thay đổi, ý thức khác nhất là về một kẻ luôn bị coi như ngụy triều. Tôn vinh lại là điều khó. Ngay cả bây giờ, khi thành nhà Hồ “hoành tráng” với danh hiệu di sản văn hóa thế giới, nhận định về vương triều này đã thay đổi, thay vì đắc ý, ông vẫn chấp nhận sự khác biệt muốn bóp chết mình ngày nào. “Không phải chỉ tôn trọng mình, còn phải tôn trọng cả tha nhân. Ở Việt Nam cái chấp nhận người khác mình còn khó lắm”, ông nhìn nhận.

Cũng vì cái khó khăn ấy mà ông đã mất tích trên văn đàn gần 30 năm, sau một biến cố về nhận thức. 30 năm quả là dài. Nó sẽ còn dài hơn khi không được viết, ông khó kiếm tiền. “Nói chung mọi người cũng khổ. Tôi hơi khổ hơn vì con tận bốn đứa mà toàn con giai cả. Ăn thì như thuồng luồng”, ông nhớ lại thời bị cấm viết đủ thứ, may mà còn được dịch. Việc dịch cũng nhờ người bạn là ông Phạm Toàn mang tới cho. Cùng với Trần Dần, Dương Tường, ông nhận bản tiếng Anh của Viện Thông tin rồi dịch sang tiếng Việt. Sách dịch khó hai đường. Ngoại ngữ khó, hiểu biết chuyên môn khó. Chuyên gia lắm khi cũng chịu, thế nên sách mới tới tay các ông. Dịch nhiều mảng, trong khi ông vốn được đào tạo từ trường Y khoa, và trước đó là tú tài toán. “Dịch là học, cô thấy không?”, ông nói.

Cái khuynh hướng của tôi khác. Tôi không đi tìm hình thức mà chủ yếu là vấn đề, suy tư của dân tộc mình là chủ yếu

Cuộc đời ông là những cuộc tự học nối tự học dài đằng đẵng. Mới 13-14 tuổi đầu, cậu bé Hà Nội vốn đi học muộn khi đó đã va vào chiến tranh, tản cư mất gần 2 năm. Tới lúc hồi cư về Hà Nội, ông học tranh học cướp thời gian, học sao cho thật nhanh. Sợ phải kéo dài thì sự chậm càng chậm, ông học một năm hai lớp, thậm chí có năm ba lớp. “Thường mỗi năm học 2 hoặc hơn 2 lớp. Liên tục học, ngày xưa gọi là học gạo. Tôi học nhanh chóng đuổi năm tháng bị mất. Lâu dần thành thói quen tự học. Nếu chỉ dựa vào thầy thì coi như vứt đi rồi. Đến năm 1951 tôi vào Đại học Y. Học 2 năm thì đi bộ đội”, nhà văn nhớ lại.

“Chấp nhận sự khác mình là rất khó”

TS Phạm Xuân Thạch cho rằng con người trong thế giới của Nguyễn Xuân Khánh bị trói buộc trong muôn vàn mối quan hệ. Vì thế, họ nhiều khi không thể hành động dứt khoát theo một ý thức hệ hoặc theo một lựa chọn chính trị nào. Ông có được cái nhìn khác về “cái làng Việt Nam” giữa những sóng gió của lịch sử, nơi thường trực dao động giữa những lực đối kháng và hòa giải. Hơn thế nữa, ngay cả những đối kháng, xung đột trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh cũng không chịu một lực tác động mang tính ý thức hệ duy nhất.


Với văn học, ông đã từ trung tâm bị văng ra ngoại biên rồi lại từng bước được tái khẳng định trong văn học trung tâm. Trong những tác phẩm (đã được chính thức thừa nhận bằng giải thưởng) của ông, theo TS Phạm Xuân Thạch, cốt lõi luôn có “xung đột giữa những lời giải cho một câu hỏi: điều gì là tốt cho dân tộc Việt”. Tinh thần dân tộc chủ nghĩa chính là yếu tố mang tính ý thức hệ bền vững nhất trong các tiểu thuyết lịch sử của ông. Nó hướng mãi tới sự chấp nhận đa dạng để khẳng định bản lĩnh dân tộc trong đối đầu với cả cái ngoại lai lẫn xung đột nội tại.

Liệu có phải sự đa chiều trong nhìn nhận sự vật, con người bắt đầu từ quan điểm chấp nhận đa dạng của ông hay không? Làm sao ông có thể bước qua sóng gió mà vẫn thong dong, trong làn văn không một mảy may chua chát? “Nói chung lại là, phải nói thế này, chế độ của mình có cái rất đẹp, có cái không được. Chúng tôi bỏ tất cả đi theo cách mạng thì làm sao oán hận được. Trong cuộc đổi thay ghê gớm đến như thế chắc chắn sẽ có những không bình thường sẽ xảy ra”, ông nói.

Trong cuộc trải nghiệm của mình, tới khi thể hiện bằng văn bản, ông lúc nào cũng thấu hết mà vẫn thong thả như thế. Không thể tìm thấy một câu văn chau truốt, duy mỹ, sướng tê người qua cả ba tiểu thuyết đã được giải thưởng của ông (Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa). Bù lại, không khí - nền văn hóa tổng thể của những thân phận lại hút người đọc. Ông tự nhận: “Cái khuynh hướng của tôi khác. Tôi không đi tìm hình thức mà chủ yếu là vấn đề, suy tư của dân tộc mình là chủ yếu”.

Vấn đề của dân tộc theo ông vẫn là chuyện vốn văn hóa. Nói như cụ Phan Châu Trinh xưa là khai dân trí. “Các cụ tìm điểm đó đúng. Nên cái căn bản vẫn là chuyện triết lý giáo dục. Phải đào tạo người độc lập sáng tạo chứ không phải đào tạo người chủ yếu nghe”, nhà văn ngoài 80 vẫn đọc sách ngày 3 tiếng buổi tối nói.

Học, tự học, khai dân trí như ông muốn để cuối cùng vẫn là có lối sống hiện đại. “Tôi viết Đội gạo lên chùa do có cảm tình với đạo Phật, sự Từ- Bi- Hỷ- Xả. Tôi nói tới đạo Phật là chuyện lối sống chứ không phải chuyện đi tu. Lối sống Phật giáo hợp với xã hội hiện đại bởi nó tôn trọng cả thân xác con người. Lối sống ấy cùng cực tôn trọng mình và tôn trọng cả tha nhân (người khác) nữa. Chứ con người hiện đại không hề là con người chỉ nghĩ cho mình”, ông nói.

“Tôn trọng khác hẳn mặc kệ. Tôn trọng là trong bản thân mình mình trân trọng người ta. Nó khác hẳn chuyện muốn làm gì kệ ông. Văn hóa chấp nhận sự khác mình là rất khó ở cái nước Việt Nam này. Vì triết lý kiểu ta là độc tôn, cái đó là không chấp nhận”, Nguyễn Xuân Khánh nói.