ChúngTa.com

Điều tôi tâm đắc nhất trong đạo Nho là tính “vừa phải”, không cực đoan. Đạo này cũng dạy lòng nhân, nhưng Phật thì mở rộng từ bi cho mọi sinh vật, cả con ong cái kiến cũng như con người, Giê-su thì kêu gọi yêu mọi người như bản thân, vì đều là con của Chúa như nhau. Thầy Khổng Tử không cực đoan như vậy, mà bảo yêu mọi người, nhưng tôi yêu bố mẹ tôi, bà con tôi, dân tộc tôi hơn bố mẹ, bà con, dân tộc người khác.

Các đạo khác dạy, lấy ân đáp cả ân và oán, ông Khổng bảo: lấy ân đáp ân, lấy công bằng sáng suốt mà đáp oán.

Giê-su bảo: Ai tát anh bên má phải, cứ đưa má bên trái cho người tát tiếp. Một nhà nho đối xử khác: bị tát một lần, biết tránh đỡ những cái tát khác, và nếu người kia quá hung hăng, biết tát lại. Vừa phải thôi.

Thầy Khổng không bảo, mình thích thú, ham muốn gì thì tìm cách giúp cho người khác được như vậy. Thầy dạy: cái gì mình không muốn, đừng bắt người khác gánh chịu. Lòng nhân tránh làm hại, trong thực tế nhiều khi hơn lòng nhân tích cực, cố làm phúc cho người khác. Chưa chắc tràn trề yêu thương, năng nổ giúp ích cho kẻ khác là tốt nhất, nhiều khi gây hại không nhỏ. Tôi rất sợ những nhà từ thiện cuồng nhiệt. Có lần tôi mới mổ xong, đau nhức nhối, thiếp ngủ được vài phút, một ông bạn đầy lòng ưu ái lắc tôi tỉnh dậy: “Cậu muốn mình giúp gì không”?

Điều tâm đắc thứ hai là câu chuyện xử thế. Trong mọi tình thế, đối với người này, người khác, với bề trên kẻ dưới, đối xử ra sao. Nhất là đối với ai có quyền lực, vương bá vua quan. Tôn trọng phong tục luật lệ của cộng đồng mà không để mất nhân phẩm của mình. Trung thành mà không ngu trung, không phải vua bảo gì là nhắm mắt tuân theo. Thờ vua, nhưng có khi phải giết cả vua để cứu dân, cứu nước. Xuất thế kinh bang tế thế, nhưng cũng biết lúc nào cần rút lui, về dạy học, làm thuốc. “Lên gân” một tí, Mạnh Tử để lại mấy câu bất hủ:

“Phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất”. Nhưng vẫn có sách lược xuất xử.

Từ những cử chỉ hàng ngày đến thái độ khẳng khái chấp nhận cái chết để bảo vệ nhân phẩm của mình, chưa thấy đạo giáo nào dạy bảo chi li như vậy. Ngày nay một số học giả Mỹ bày ra cái thuật huấn luyện những cái mà họ gọi là kĩ năng xã hội (social skills), tức là thủ pháp, thủ thuật, cả thủ đoạn ứng xử trong cuộc sống xã hội, phần nào giống như thuật xử thế của đạo Nho. Chỉ có là theo lối Mỹ, thực dụng không cần nói đến đạo lí, chỉ biết ứng xử cho thuận lợi. Đó là học thuyết ứng xử cả kiểu cũ và mới (behaviorism và néobehaveosm): họ thành công không ít, nhưng nhiều khi lại rất ngây thơ hay tàn nhẫn, thiếu cái chiều sâu và lòng nhân của nhà nho.

Có thuật phải đi đôi với có học, có đạo

Tôi không phải tín đồ của đạo Nho, cũng không phải là một học giả hiểu thấu nho học. Tôi thuộc một dân tộc đã mấy trăm năm thấm nhuần đạo Nho, là con một gia đình nho sĩ, truyền thống ấy nằm trong bản tính, dù có muốn bỏ đi cũng không được. Chỉ cố gắng nhận thức ra cần cố gắng giữ lại những gì? Bổ sung những gì?

Đạo Nho không giúp gì cho tôi trong việc chữa bệnh, tôi đã phải học thêm các thuật Yoga của Ấn Độ và khí công nhu quyền của Lão giáo. Rồi kết hợp với sinh lí hiện đại, thành thuật dưỡng sinh. Thầy Khổng dạy: học, học mãi, đồng ý, nhưng vì đã học về khoa học tôi xin bổ sung: học có óc phê phán, không tôn ai làm Thánh, kể cả Khổng Tử. Tôi đồng ý phải đặt nhiệm vụ chính trị thành một trong những mối quan tâm hàng đầu, nhưng không phải chỉ trên cơ sở đạo đức, mà cả trên cơ sở khách quan, kinh tế, quan hệ các giai cấp, các dân tộc, theo tiến trình lịch sử như Mác đã phân giải. Đồng ý tu thân, tự mình phải xét mình, nhưng không như nhà nho ngừng ở bình diện đối xử với người khác, mà còn đi sâu vào thâm tâm, vào cái vô thức của mình phần nào, kiểu phân tâm hay thiền.

Xuất phát từ cấu trúc của con người với ba mặt: Sinh lí (S), xã hội (X), tâm lý (T), tôi đi đến một đạo lí ba mặt: Dưỡng sinh, xử thế, tu thân.