ChúngTa.com

Có một người bạn nhờ tôi tìm giùm những sinh viên thuộc gia đình nghèo mà học giỏi. Tôi nhận lời vì đã tin rằng đó là một việc dễ dàng. Nước mình thiếu gì gia đình nghèo. Dân mình lại hiếu học. Học giỏi là một con đường phấn đấu thoát khỏi nghèo đói đã được nhiều người thực hiện thành công. Nhưng…

Nhưng khi tôi hỏi một người bạn giáo sư đang dạy ở một trường đại học, ông nói ngay: “Đa phần sinh viên truờng này xuất thân trung bình khá, học lực cũng thường thường, nghèo mà học giỏi không có đâu!”. Thấy tôi có vẻ chưng hửng và hoang mang, ông giải thích: “Giữa một đám trẻ trong điều kiện ở một vùng sâu, vùng xa, tất nhiên có đứa này học khá hơn đứa kia. Nhưng thảy vô cái sàng đại học quốc gia mà lọc, rất hiếm có đứa lọt vô hàng giỏi.”

Tôi nghĩ chuẩn nghèo ở xứ mình thấp. Mức kinh tế gia đình trung bình có thể nên được coi là nghèo. Nhưng học lực được coi là giỏi ở cái trường không đứng được top 10 trong khu vục này thì cũng là loại thường thường trên thị trường lao động. Nỗi bức xúc của người bạn giáo sư nằm ở chỗ muốn nâng cao chất lượng đại học thì phải làm một cuộc cách mạng giáo dục, bắt đầu từ đào tạo và tuyển chọn lại giáo viên mẫu giáo và tiểu học trước, sao cho người ta ý thức mọi đứa trẻ đều là đối tượng đầu tư của gia đình và xã hội, chứ không phải là phương tiện mưu sinh của nhà trường. Ông cho rằng với “thành phẩm” của nền giáo dục phổ thông hiện nay thì đừng quá trông mong đại học đào tạo ra nhân tài kiệt xuất nào.

Mục đích của người bạn tôi nhờ tìm sinh viên nghèo mà học giỏi khá cụ thể: Không chỉ để giúp đỡ những cá nhân có tài năng và ý chí, mà muốn qua những tấm gương đó cổ vũ những người trẻ gặp khó khăn lên đỉnh cao tri thức để trở thành người hữu ích cho nước nhà. Bạn có thể dễ dàng đoán được rằng người bạn mong ước điều đó của tôi đã trên 60 tuổi và xa rời thực tế giáo dục Việt Nam khá lâu.

Khoảng hai, ba chục năm trước, một thế hệ phụ huynh trong hoàn cảnh khó khăn kinh tế vẫn ý thức rất rõ giáo dục là lối thoát cho con cái. Cho nên trong các bạn trẻ trưởng thành khoảng mươi năm về nước xuất hiện những tài năng xuất sắc vượt lên trên hoàn cảnh vật chất khó khăn, của bản thân lẫn xã hội. Mười năm trở lại đây, nền giáo dục phổ thông có lẽ phản ảnh được sự phân hóa của xã hội ít nhất có hai thế giới nhà trường. Một là nơi mà ngay từ lớp một điều kiện tiên quyết để được nộp đơn (chứ chưa hẳn được nhận) là tự nguyện nộp một số tiền có thể bằng nhiều tháng lương của một công nhân hay nông dân trung bình. Lộ trình khởi từ điểm đó dẫn tới con đường du học hoặc đại học “quốc tế”. Con đường còn lại dành cho những em xuất thân từ đại đa số gia đình bình thường. Những gia đình này vẫn vững tin vào cách đổi đời bằng con đường giáo dục mà con cái họ có thể hưởng thụ. Vẫn còn những người trẻ gắng sức vươn lên, nhưng ngày càng hiếm những tên tuổi có thành tựu nổi bật và mang trong đầu những tham vọng lớn. Cái ý niệm “nghèo và học giỏi” lẽ ra là chuyện phổ biến và là truyền thống của người Việt ta thì giờ đây được nhắc đến trên các phương tiện truyền thông như một câu chuyện cổ tích, lạ lẫm giữa đời thường.

Và điều ấy cũng dẫn đến nhiều hệ lụy tôi chưa từng hình dung.

Người bạn giáo sư của tôi hơi chua chát: Ba mươi năm làm thầy, ông đã yêu mến và bằng cách này cách khác giúp đỡ những người trẻ nghèo khó hiếu học. Kết quả phần lớn các bạn thoát được nghèo khó thậm chí trở nên giàu có thành đạt. Nhưng ngẫm lại, các bạn ấy cũng chỉ sử dụng học vấn như ưu thế để bồi đắp cho bản thân. Hiếm hoi mới có ai nghĩ mình là người suốt đời mang một món nợ xã hội mà khi có điều kiện mình phải đáp trả. Ông giáo nói ông hiếm gặp những người đã từng được giúp đỡ vật chất để vượt khó nay thành đạt trở về trường để làm một việc gì đó, dù đơn giản như lập tặng một món học bổng giúp đỡ đàn em. Có thể các bạn ấy có lý. Vấn đề cơ bản không phải là tiền. Mà cái chốt chuyển đổi thì ở ngoài tầm tay của người như các bạn.

Dù sao, tôi quay trở lại mục tiêu khiêm tốn ban đầu là tìm hộ người bạn hảo tâm lớn tuổi vài sinh viên giỏi có hoàn cảnh kinh tế khó khăn. Nghèo không phải là một chuẩn đạo đức. Nhưng khi cơ hội không được chia đều cho mọi người, thì người từng trải sự khốc liệt của cuộc cạnh tranh sống muốn giúp đỡ người ở thế thua thiệt. Người bạn giáo sư của tôi có quan điểm khác, ông bảo: “Sinh viên thì em nào chẳng khó khăn. Bao nhiêu mới đủ cho một em xài trong bối cảnh tiêu thụ này? Nhưng đây, những em giỏi nhất lớp tôi.”

Mỗi tên đều được kèm theo một số điện thoại để liên hệ.