ChúngTa.com

Các khoa học nhận thức đang ở trong pha bành trướng. Vượt quá ranh giới của khoa trí tuệ nhân tạo, tâm lý học, ngôn ngữ học và thần kinh học, chúng nhắm tới chinh phục các vùng đất mới, chủ yếu là sinh học và các khoa học xã hội. Riêng đối với những gì liên quan đến sinh học, các nhà nghiên cứu như Humbelto Maturana và FranciscoVarela đã đưa lại giá trị cho luận đê cho rằng tất cả các tổ chức cơ thể (không chỉ có hệ thống thần kinh) đều là những hệ thống nhận thức có khả năng học tập và tri giác. Các nghiên cứu về hệ thống miễn dịch đã làm rõ sự thật về năng lực nhận thức của bộ máy sinh học rất phức tạp này. Sự sát nhập của sinh học đi đôi với sự khởi xướng của một biến hệ không mang tính biểu tượng đối với toàn bộ các khoa học nhận thức. Các nghiên cứu về tri giác các mầu sác chỉ ra ví dụ như màu sắc được tri giác tuỳ thuộc cả vào cấu trúc của hệ thống tri giác của động vật không kém vào hiện thực vật chất bên ngoài. Các quá trình nhận thức như vậy là sự đóng góp vào việc cấu tạo hiện thực chứ không chỉ là sự biểu hiện đơn giản của nó.

Đối với các khoa học xã hội, và trong một viễn cảnh hoàn toàn khác, một nhà nghiên cứu là Dan sperbơ đã đề xuất một cách tiếp cận “duy vật" về các hiện tượng văn hoá với thuật ngữ "dịch tễ học của các biểu tượng" hay sinh thái học nhận thức. Mặt khác, DanSperbơ và Deirdre Wilson đã trình bày một lý luận nhận thức về sự truyền thông của con người dựa trên các khái niệm về tính ứng hợp và tính suy diễn, nhằm thay thế cho các cách tiếp cận của tín hiệu học cổ điển. Kinh tế học, lý luận về sự quyết định và công tác quản lý, bản thân chúng cũng có viện ngày càng thường xuyên đến một vấn đề của nhận thức. Trong ba lĩnh vực dẫn ra trên đây, cần lưu ý đến các công trình nghiên cứu của một người nhận giải thưởng Nobel đã lâu về kinh tế học và Herbed Simon.

Một trào lưu có tầm rộng lớn có vẻ như đang hình thành rõ nét, đến mức Fancois Récanati đã có thể nói tới "một bước ngoặt nhận thức" trong các khoa học nhân văn, giống như "bước ngoặt về ngôn ngữ học" vào những năm sau mươi. Nhưng sức mạnh lây lan hiện nay của các khoa học nhận thức không che lấp được tính không đồng nhất của chúng, cũng như các cuộc đấu tranh chưa có lối thoát chắc chắn mà các bộ môn và các biến hệ cạnh tranh nhau đang lao vào.

Trận chiến của các bộ môn

Trên thực tế, các khoa học nhận thức là một tập hợp khoa học còn chưa thật ổn định, mà theoDanielAndler thì có lẽ nó sẽ không bao giờ đạt tới mức đó quy chế chặt chẽ như vật lý học hay sinh học. Một trong các nguồn gốc chính của tình trạng căng thẳng nội bộ là ở điều mà người ta có thể gọi là trận chiến của các bộ môn lại bị, như ta sẽ thấy, sự xung đột các mô hình làm phức tạp thêm. Một số trào lưu củasinh học thần kinh có xu hướng đòi hỏi cho bộ môn mình quy chế của một khoa học nhận thức cơ bản. Trí nhớ, việc rèn tập, tri giác và ngôn ngữ chẳng đã tìm thấy nguồn gốc cao nhất trong chính bản thân hoạt động của não? Một khi người ta chưa thu một quá trình nhận thức về thành sự tương tác được miêu tả chính xác giữa các nhóm nơron thì người ta chưa thể thực sự cắt nghĩa quá trình này. Xét tới cùng, sẽ không thể có chỗ cho một tâm lý học ở giữa suy luận tâm lý hàng ngày với thần kinh học.

Một xu hướng đối lập, do tâm lý học và khoa trí tuệ nhân tạo dẫn dắt, nhấn mạnh đến trình độ phân tích khoa học đích thực là tâm lý hay biểu tượng, khác với cấp độ của hệ thống thần kinh. Về phương diện hoạt đóng, một hệ thống nhận thức thực hành các con tính trên các ký hiệu, nó điều khiển các biểu tượng tuân theo các quy tắc. Bên dưới tư duy có ý thức, có một hệ thống tổ chức và xử lý các mệnh đề và hình ảnh. Đó chính là logic của hệ thống này mà các nhà "chức năng học" muốn tìm hiểu. Để lấy lại mót ẩn dụ thường dùng, nếu ta muốn biết về cách thức một máy tính tiến hành một phép tính phức tạp, hẳn là cần phải phân tích kỹ hơn cấu trúc của chương trình tác động tới việc giải quyết vấn đề, hơn là vây chặn việc lưu chuyển của các electron trong các mạch của máy. Dù cho họ tự nhận như là những nhà chống lại việc cắt giảm, một số các nhà chức năng học có thể vẫn bị nghi ngờ là chỉ chống lại sự cắt giảm sinh học để chủ trương một sự cắt giảm khác thuộc về quan điểm của các nhà logic học.

Trong thực tế, sinh học không phải là một bộ môn duy nhất "mang tính đế quốc" trong nội bộ các khoa học nhận thức. Đối với nhiều nhà nghiên cứu, cắt nghĩa một quá trình nhận thức đồng nghĩa với lập chương trình mô phỏng nó bằng máy. Xét đến cùng, khoa trí thông minh nhân tạo như vậy là sẽ phải yêu cầu quán triệt hoàn toàn tâm lý học nhận thức, ngôn ngữ học và khoa học luận. Cấu tạo một cái máy biết nói chẳng hạn, có nghĩa là giải quyết những vấn đề chính của ngôn ngữ học. Tuy nhiên đó mới chỉ là một trong các khuynh hướng mà ngày nay các khoa học nhận thức chia xẻ. Đối với số đông các nhà nghiên cứu, nếu mô phỏng tin học và khoa trí thông minh nhân tạo đúng là các nguồn quan trọng của các ẩn dụ , và là những công cụ hùng mạnh để thử nghiệm một số giả thuyết, thì cũng là phi lý khi thu hẹp tâm lý học nhận thức thành khoa trí tuệ nhân tạo giống như là thu hẹp khoa nghiên cứu về chim thành khoa học điện tử hàng không.

Cuộc xung đột của các mô hình

Nhưng người ta không thể thu nhỏ các căng thẳng mà các khoa học nhận thức đang trải qua thành cuộc đấu tranh về quyền lực giữa các bộ môn. Trong thực tế, việc lưu chuyển mang tính liên ngành của các mô hình và các biến hệ làm nhiễu sự đối lập đơn giản đó và đưa cuộc xung đột vào chính ngay trong nội bộ một ngành như khoa trí tuệ nhân tạo, tâm lý học hay ngôn ngữ học.

Trường hợp nổi bật nhất về sự lưu chuyển phức tạp các mô hình giữa các khoa học nhận thức khác nhau, được chủ nghĩa liên kết cho thấy. Trên thực tế thì các nhà nghiên cứu về tâm lý học và về trí thông minh nhân tạo đã chấp nhận quan điểm vay mượn rộng rãi ở thần kinh học (cả ở vật lý học và toán học) đối lập với biến hệ chủ đạo. Các mô hình cổ điển, gọi là của "các nhà nhận thức luận" hay "logic - ký hiệu” lập mô hình trí thông minh bằng việc điều kiện logic các mệnh đề được mã hoá, gần với việc lập công thức ngôn ngữ về các biểu tượng có ý thức. Các chương trình mang tính liên kết, ngược lại, mô phỏng các quan hệ tương tác của hàng nghìn những bộ tự động nhỏ gửi cho nhau những tín hiệu rất đơn giản, nhưng các mệnh đề đặc biệt thì không thích ứng được. Trường hợp của chủ nghĩa liên kết làm sáng rõ ý kiến của chúng la vì những mô hình của no không chỉ nhằm mô phỏng hệ thống thần kinh theo nghĩa đen: chúng còn đồng thời cung cấp những giả thuyết giải thích ở cấp độ tâm lý thực sự, độc lập trong mọi quan hệ trực tiếp với hệ thống thần kinh. Trong thực tế, chúng đem lại một số câu trả lời từng phần cho những vấn đề mà tâm lý học và khoa trí thông minh nhân tạo gặp phải, những câu trả lời ấy không thể tìm thấy giải pháp trong một khuôn khổ thuần tuý logic - ký hiệu: làm thế nào biết được tính chất tự động tổ chức phổ biến của những hoạt động tinh thần, nhất là của việc tập rèn tập? Làm sao cắt nghĩa được việc chúng ta đạt tới chỗ nhận biết không có khả năng rõ rệt các hình thức bị cắt xén hay lẫn lộn?

Từ cuối những năm 80, ý tưởng bộc lộ ở trong cộng đồng các nhà nghiên cứu về các khoa học nhận thức là các mô hình khác nhau cạnh tranh với nhau (logic - ký hiệu, theo cách liên kết, không theo trường phái biểu tượng...)đề ra những giải pháp thích đáng cho những vấn đề riêng biệt, và với điều kiện từ bỏ mọi mưu toan muốn trở thành phổ biến, chúng rất có thể bổ sung tốt cho nhau hơn là đối kháng với nhau.