ChúngTa.com

Giá trị phát hiện và phơi bày thực trạng xã hội trong kịch Lưu Quang Vũ đã khiến các đạo diễn "trầy vi tróc vẩy" với những quy chụp nói xấu chế độ ở cái thời "ai cũng có quyền kiểm duyệt"...

NSND Phạm Thị Thành và NSƯT Hoàng Quân Tạo là hai đạo diễn gắn bó với kịch Lưu Quang Vũ. Phạm Thị Thành từng dựng 24 vở của anh, còn Hoàng Quân Tạo đã thắp đèn cho hàng chục sân khấu từ Bắc chí Nam với bộ ba Tôi và Chúng ta, Khoảnh khắc và vô tận, Quyền được hạnh phúc... 26 năm sau khi Lưu Quang Vũ qua đời, bằng những cách lưu giữ khác nhau, ký ức của họ về anh lại sống dậy.

Nhà viết kịch Lưu Quang Vũ (1948 - 1988).

Đạo diễn Phạm Thị Thành có một kho tư liệu nhỏ chứa ảnh, ghi chép, tờ chương trình, tờ quảng cáo... về những vở kịch bà từng dựng với Lưu Quang Vũ. Vừa chỉ tay vào một tấm ảnh trong cuốn album đã úa vàng, bà vừa nói: "Vũ đây, cao to, lãng tử, chụp ảnh lúc nào cũng đứng sau hoặc hai rìa mép. Anh ấy viết giỏi hơn nói; hay nép mình ở chỗ đông người nhưng lại phơi bày đến tận cùng những khát khao của bản thân trên trang viết". Khát khao đó, nữ đạo diễn lý giải, là nói lên sự thật, vạch ra những mặt trái và đòi hỏi sự minh bạch trong cuộc sống đương thời. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo mô tả: "Vũ hiền, hay cười, ít nói, trẻ tuổi nhưng suy nghĩ rất già dặn, rất nhiều trăn trở".

Sự già dặn, trăn trở ấy kết hợp với chất văn học của kịch nói tạo nên tầm tư tưởng lớn cho những vở kịch của anh. Ở những năm 1980, khi phần lớn tác giả chỉ quen viết một chiều, nhìn một phía, phản ánh niềm tin tuyệt đối, thì các nhân vật của Lưu Quang Vũ luôn nghi ngờ, luôn phản biện, thậm chí nói thẳng ra rằng: "Các đồng chí không muốn hoặc không dám nhìn thẳng sự thật"; "Nguyên tắc sinh ra là để phục vụ sự sống chứ không phải phục vụ những nguyên tắc" (Hoàng Việt - Tôi và Chúng ta); "Vẫn biết bác là đầy tớ của nhân dân nhưng đến được nhà các ông đầy tớ khó lắm" (Quých - Tôi và Chúng ta)... Giới phê bình nhận định, kịch Lưu Quang Vũ đã phát hiện, vạch ra gần như mọi sự bất ổn, xung đột của xã hội đương thời và dự báo, bảo vệ những mầm mống của cái mới, cái tiến bộ.

Chính vì tiếng nói mạnh mẽ, đi trước thời đại đó, mà để đến được với công chúng ở cái thời "ai cũng có quyền kiểm duyệt", các đạo diễn, diễn viên đã phải trầy vi tróc vẩy. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo chia sẻ, bây giờ ngẫm lại, ông chỉ biết cười xòa nhưng những ngày đó, mỗi lần dựng vở Lưu Quang Vũ là một lần ông phải trầy trật chỉnh lên sửa xuống với bao nhiêu tầng kiểm duyệt. Ông kể, dựng Tôi và Chúng ta - vở kịch về sự lạc hậu của cơ chế bao cấp, sự xung đột giữa cá nhân và tập thể - ông phải qua ít nhất 12 lần duyệt. Đạo diễn ví dụ, chỉ với câu thoại nhân vật Quých nói với Bộ trưởng: "Ở dưới các bác còn nhiều người lợi dụng chức quyền làm khổ chúng tôi [...] mà các bác thì như giời ấy, giời ở cao quá, không đến được", ông phải lên gặp cơ quan kiểm duyệt nhiều lần chỉ để trả lời câu hỏi: "Tại sao anh lại để nhân vật nói như thế này?".

Diễn viên Hoàng Cúc - người nổi tiếng với vai Thanh trong vở này - kể lại: "Thoại của nhân vật bị sửa chỗ này một chút, chỗ kia một chút. Diễn viên chúng tôi rất khốn khổ, vừa tập vừa lo, vì chỉ cần một người quên thoại, vấp thoại là vở có khả năng đứt mạch". Khi Tôi và Chúng tađược diễn cho các lãnh đạo Trung ương xem, đạo diễn Hoàng Quân Tạo quả quyết: "Dám làm dám chịu, phải giữ lại bản gốc của Lưu Quang Vũ". Trong khi diễn, ở cánh gà bên này, một vị lãnh đạo phụ trách kiểm duyệt theo sát từng chuyển động của diễn viên; ở cánh gà bên kia, Hoàng Quân Tạo như ngồi trên đống lửa. Kết thúc cảnh một, trong lúc giải lao, ông hồi hộp xuống khán đài hỏi ý kiến của Ủy viên Bộ Chính trị - Tố Hữu và Ủy viên Ban bí thư Trung ương Đảng - Hoàng Tùng. Tố Hữu nhận xét: "Hay! Tuyệt vời", còn Hoàng Tùng nói: "Đúng, tôi tán thành ý kiến của anh Lành". Nghe vậy, ông mới thở phào nhẹ nhõm.

Nhưng không phải vở nào cũng may mắn như vậy. Ông kể, có những vở đã được duyệt, phông đèn, ánh sáng đã xong xuôi, vé cũng đã bán, đột nhiên, đạo diễn nhận được lệnh "ngừng diễn, thời điểm này chưa thích hợp". Những trường hợp như vậy, theo ông Tạo, không phải là hiếm.

Đạo diễn Phạm Thị Thành nhớ lại, bà gặp khó khăn nhất với ba vở của Lưu Quang Vũ: Mùa hạ cuối cùng, Nếu anh không đốt lửa và Người tốt nhà số 5. Với Mùa hạ cuối cùng- vở kịch lấy đề tài trường lớp và những gian dối trong thi cử - bà và tác giả kịch bị cho là "nói xấu 18 ban ngành". "Việc bóc trần tiêu cực trong thi cử bị cho là bêu xấu ngành giáo dục; chuyện học trò chê phim Việt Nam bị nghi là xỏ xiên ngành điện ảnh, rồi họ còn tìm ra những chi tiết liên quan đến Hội phụ nữ, các cơ quan đoàn thể khác, nhiều đến mức tôi không nhớ nổi", bà kể.


Khán giả đi xem vở Khoảnh khắc và vô tận của Lưu Quang Vũ. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo nhớ lại, vé một vở kịch lúc bấy giờ khoảng bằng giá một bát phở chín (ba đồng phở tái, năm đồng phở chín). Người đi xem rất đông, dù rạp lợp bằng mái tôn rất nóng nực. Ảnh tư liệu.

Còn với vở Nếu anh không đốt lửa phê phán mạnh cơ chế quan liêu, bao cấp, "cặp bài trùng" Lưu Quang Vũ - Phạm Thị Thành trải qua những giây phút nghẹt thở khi diễn cho Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh xem. Bà nhớ lại: "Chúng tôi vừa theo dõi vở diễn, vừa phán đoán thái độ của ông. Lúc gần kết vở, một người trợ lý của ông đi đến chỗ chúng tôi nhắn: Tổng bí thư yêu cầu tập hợp dàn diễn viên để tặng hoa, ông rất hài lòng. Lúc đó chúng tôi như trút được gánh nặng".

Người tốt nhà số 5 cũng vấp phải những chỉ trích mạnh mẽ sau khi công diễn với lý do "nói xấu chế độ". "Họ nói, phản ánh như thế là bôi đen, có 5 hộ thì đến 4 nhà ích kỷ, xấu xa; chỉ có duy nhất một người tốt. Nhưng rất may, ông Trần Độ, Trưởng ban Văn hóa Văn nghệ Trung ương lúc đó, rất ủng hộ chúng tôi. Vở kịch vì thế được đưa đi tham dự Hội diễn sân khấu 1985 tại Vinh, Nghệ An và đoạt giải Vàng", nữ đạo diễn kể.

Bất chấp cơ chế kiểm duyệt phức tạp, kịch Lưu Quang Vũ đã góp phần đưa thập niên 1980 trở thành thời kỳ đỉnh cao trong lịch sử sân khấu dân tộc. Diễn viên Hoàng Cúc cho biết, vở Tôi và Chúng ta, đoàn kịch diễn ròng rã hàng tháng trời ở một điểm, mỗi ngày ba suất mà suất nào cũng đông. "Còn Lưu Quang Vũ được chúng tôi gọi là 'Bà mẹ Âu Cơ' vì anh khả năng 'đẻ' phi thường. Đoàn nào cũng đặt hàng, thúc giục và đòi kịch của anh".

Đạo diễn Phạm Thị Thành có một cuốn sổ nhỏ, bìa nâu, các trang giấy đã úa vàng. Trong sổ, bà ghi chép cụ thể chi tiết những lần duyệt vở Lưu Quang Vũ. Đoạn chú thích trên là các ý kiến khi kiểm duyệt vở Mùa hạ cuối cùng, trong đó, Trần Độ nhận xét: "Vở tốt lắm, vấn đề đặt ra hay, giải quyết được, bắt người xem phải suy nghĩ".

Đạo diễn Phạm Thị Thành và Hoàng Quân Tạo giải thích, sân khấu những năm 1980 phát triển hoàng kim bởi những tài năng như Trần Quán Anh, Xuân Trình, Lưu Quang Vũ... một mặt bị thúc bách bởi những yêu cầu của thực tiễn về việc cất lên tiếng nói phản biện. Mặt khác, bên cạnh cơ chế kiểm duyệt khắt khe, họ cũng được tạo "cú hích" bởi chính sách mở cửa, "cởi trói" cho văn nghệ sĩ giữa những năm 1980. Tháng 10/1987, Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh có cuộc gặp gỡ với đông đảo văn nghệ sĩ để lắng nghe tâm tư, nguyện vọng của họ. Trong sự kiện này, Lưu Quang Vũ đã chia sẻ mong muốn phá bỏ "bao cấp về tư tưởng", phá bỏ "tình trạng một người suy nghĩ cho mọi người", để tôn trọng sự sáng tạo trong văn hóa, nghệ thuật.

Ngay cả khát vọng đó, theo ông Hoàng Quân Tạo, đến nay vẫn còn giá trị. Ông kể: "Tôi và Vũ từng rất nản, rất trăn trở nhưng chưa từng trách giận những người kiểm duyệt. Bởi đơn giản, họ chỉ làm công việc của mình. Nhưng tôi mong kiểm duyệt không chỉ là chăm chắm soi những chi tiết gây suy diễn mà còn phải phát hiện, nâng đỡ cái hay, cái tốt, những yếu tố tích cực để khuyến khích sáng tạo".

Ngày 29/8/1988, Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh và con trai họ - cháu Lưu Quỳnh Thơ - ra đi trong một tai nạn giao thông. Đó là tổn thất to lớn cho nền văn học nghệ thuật Việt Nam. Riêng với sân khấu kịch, đến nay, người ta vẫn chưa tìm thấy một Lưu Quang Vũ thứ hai. Hoàng Cúc nói: "Tôi chưa thấy nhà viết kịch nào được như anh - một người lúc còn sống khiến cho người khác tỏa sáng lên cùng mình; và khi chết đi khiến cho người ta muốn khóc đến giọt nước mắt cuối cùng".