Nhật hoàng Hirohito và công cuộc kiến thiết nước Nhật Bản hiện đại
Chuyện về những quốc gia phát triển vượt bậc, lớn mạnh thành cường quốc luôn chứa đựng trong nó biết bao thành tựu kỳ diệu, những bài học lịch sử giá trị nhưng cũng không tránh khỏi những mất mát, trả giá.
Trong số các cường quốc ấy, Nhật Bản là quốc gia rất đặc biệt với một nền văn hóa đặc sắc, lịch sử phát triển rất riêng và một cấu trúc xã hội độc đáo. Một mặt, là nước rất nghèo nàn về tài nguyên, phần lớn nguyên nhiên liệu phải nhập khẩu, kinh tế bị tàn phá kiệt quệ trong chiến tranh, song mặt khác lại được thiên nhiên ưu đãi về khí hậu, về vị trí địa lý, về chủng tộc… Nhật Bản đã trở thành nền kinh tế lớn thứ hai toàn cầu tính theo GDP chỉ sau Hoa Kỳ. Theo thống kê Nhật là nước có thu nhập cao nhất ở châu Á; một trong những quốc gia dẫn đầu thế giới về khoa học và công nghệ; đứng thứ 5 trên thế giới trong lĩnh vực đầu tư cho quốc phòng; thứ 4 thế giới về xuất khẩu và thứ 6 thế giới về nhập khẩu. Với các chính sách phù hợp, kinh tế Nhật Bản đã nhanh chóng phục hồi (1945-1954) phát triển cao độ (1955-1973) khiến cho cả thế giới hết sức kinh ngạc và khâm phục tôn vinh "Thần kì Nhật Bản".
Nhưng sự biến chuyển lớn lao đó của Nhật Bản phải trải qua nhiều thăm trầm. Trong đó có hai giai đoạn đặc biệt quan trọng trong lịch sử cận đại Nhật Bản. Cuộc Canh Tân Minh Trị trong những năm 1860-1911 đã biến chuyển Nhật Bản từ một quốc gia đóng cửa với thế giới trở thành một cường quốc, với thể chế chính trị hiện đại, với một nền giáo dục được canh tân và khai sáng. Và giai đoạn phát triển sau năm 1945, đã biến một đất nước bị tàn phá trong Chiến tranh Thế giới thứ II trở thành một quốc gia hiện đại.
Tư tưởng phát triển của Nhật Bản trong giai đoạn Minh Trị có thể được tìm hiểu thông qua Fukuzawa Yukichi - nhà tư tưởng hàng đầu giai đoạn này. Fukuzawa nhận định rằng văn minh phương Tây phát triển hơn châu Á về nhiều mặt, và các nước châu Á khó lòng duy trì được nền độc lập nếu cứ đóng cửa trước văn minh phương Tây. Theo ông, dành được quyền tự trị chưa phải đã là độc lập, mà nền độc lập thật sự chỉ có thể thành hiện thực thông qua việc trở thành một quốc gia tiên tiến và văn minh. Nếu không có sự khai sáng và văn minh, nền độc lập dành được sẽ mau chóng mất đi để rồi lại lệ thuộc vào các quốc gia tiên tiến khác.
Nhận thức được các nước trong khu vực châu Á mới chỉ ở mức "bán văn minh", không thể là tấm gương cho Nhật Bản học hỏi, trong bài "Thoát Á Luận", Fukuzawa kêu gọi nước Nhật hãy "tách ra khỏi hàng ngũ các nước châu Á, đuổi kịp và đứng vào hàng ngũ các nước văn minh phương Tây". Ông chủ trương mở cửa giao thương với phương Tây, học hỏi kiến thức và kinh nghiệm quản lý xã hội của phương Tây để phát triển Nhật Bản. Chính sự du nhập của những giá trị dân chủ và nền giáo dục khoa học kiểu phương Tây đã khiến Nhật Bản không bị phương Tây xâm lược, mà ngược lại, trở thành cường quốc từ cuối thế kỷ XIX .
Fukuzawa là người đưa ra nguyên tắc nổi tiếng: "Mỗi cá nhân độc lập thì quốc gia sẽ độc lập". Nhờ Fukuzawa Yukichi, nhờ những nhà kỹ trị khác và với sự lãnh đạo của Thiên hoàng Minh Trị, từ những năm 1860, nước Nhật đã chuyển mình thành một quốc gia hùng mạnh. Hơn 150 năm trước, Nhật Bản là một nước nông nghiệp với quan hệ sản xuất phong kiến lạc hậu, thực hiện chính sách Tỏa Quốc giới hạn giao thương với nước ngoài, lại nằm dưới quyền Mạc phủ Tokugawa và các lãnh chúa. Khi mới lên ngôi, Minh Trị đã khôi phục Đế quyền và thực hiện cuộc Duy Tân, tạo điều kiện cho nước Nhật phát triển theo đường lối chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa đế quốc, bước đầu đặt nền móng cho một nhà nước hiện đại.
Về Hirohito
Giai đoạn lịch sử quan trọng thứ hai của Nhật Bản gắn liền với Hirohito, cháu nội của Nhật Hoàng Minh Trị. Hirohito là tên húy của Thiên hoàng Chiêu Hòa (29/4/ 1901 – 7/1/1989), tức vị Thiên hoàng thứ 124 của Nhật Bản. Ông lên ngôi Thiên hoàng từ năm 1926 đến 1989, có thời gian trị vì dài hơn bất cứ một Thiên hoàng nào khác trong lịch sử Nhật Bản. Ông là người đầu tiên của Hoàng gia Nhật Bản xuất ngoại đi châu Âu suốt 6 tháng, tới Anh, Pháp, Hà Lan, Italia, Bỉ và cuộc đời ông chứng kiến nhiều sự kiện vô cùng quan trọng của nước Nhật.
Ông là một nhân vật để lại dấu ấn đậm nét trong thế kỷ XX, một thế kỷ diễn ra những biến động lớn lao nhất trong lịch sử Nhật Bản. Khi ông mới lên ngôi, Nhật Bản vẫn còn là một quốc gia nông nghiệp, hoang sơ với rất ít các cơ sở công nghiệp. Quá trình quân sự hóa Nhật Bản trong những năm 1930, cuộc chiến tranh Trung-Nhật và Thế chiến thứ II đã đưa nước Nhật trở thành một quốc gia công nghiệp và công nghệ hiện đại vào bậc nhất thế giới. Cũng chính ông giữ vị trí trung tâm trong quá trình tham dự của Nhật Bản vào Chiến tranh thế giới thứ II, lễ ký kết văn bản đầu hàng quân Đồng Minh vô điều kiện và chứng kiến công cuộc kiến thiết Nhật Bản trở thành một nước hiện đại.
Cuộc đời Hirohito gắn liền với sự phát triển và biến chuyển của Nhật Bản là một câu chuyện hấp dẫn, lôi cuốn nhưng hầu như không được biết đến nhiều. Ở Việt Nam, chúng ta biết nhiều về sự Thần kỳ Nhật Bản, biết đến MITI, biết đến các công ty lớn của Nhật Bản như Toyota, Sony, Panasonic nhưng lại ít biết đến những mạch ngầm ẩn sau đó.
Herbert P. BIX là tiến sĩ Sử học và Ngôn ngữ Viễn Đông tại Đại học Harvard và thạc sĩ tại Đại học Massachusetts. Ông là thành viên sáng lập ủy ban Học thuật Á châu. Trong vài thập kỉ, ông đã nghiên cứu và công bố nhiều bài nghiên cứu về lịch sử nước Nhật hiện đại trên các tạp chí tại Hoa Kỳ và Nhật Bản, đồng thời giảng dạy tại Khoa học xã hội thuộc Đại học Hitotsubashi, Tokyo. Dựa vào hệ thống tư liệu đồ sộ chưa từng được khai thác trước đó, năm 2000 ông công bố cuốn sách Nhật hoàng Hirohito và công cuộc kiến thiết nước Nhật Bản hiện đại. Tác phẩm đồ sộ này ngay lập tức Đoạt giải thưởng của Hội phê bình sách quốc gia Mỹ, năm 2000; giành giải Pulitzer cho thể loại Non Fiction năm2001.
Trong cuốn tiểu sử đồ sộ và chi tiết này, sử gia Bix đã mô tả về Thiên Hoàng Chiêu Hòa, trong đó tập trung vào các quan hệ gần gũi của ông với các cận thần, quan chức…, nhóm tinh hoa chính trị của Nhật Bản cũng như quan hệ chặt chẽ với tướng MacArthur. Đây là cuốn sách viết về giai đoạn khó khăn nhất trong lịch sử phát triển Nhật Bản. Cuốn sách đã vén lên bức màn bí ẩn về ảnh hưởng của Hirohito đối với Nhật Bản và thế giới. Những quyết sách xây dựng nhà nước Nhật Bản hiện đại của ông được phân tích tỉ mỉ, rõ ràng.
Mối quan hệ Việt Nam - Nhật Bản và những bài học cho Việt Nam
Việt Nam và Nhật Bản là hai nước có lịch sử phát triển lâu đời và có nhiều điểm tương đồng nhất định về phong tục, tập quán, tín ngưỡng tôn giáo, cùng chịu ảnh hưởng của dòng văn hoá phương Đông. Đó là những thuận lợi cơ bản để Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm của Nhật Bản về nhiều mặt.
Từ thế kỷ XVI đã có những thương gia Nhật Bản đến sinh sống và buôn bán tại Việt Nam. Những thương gia Nhật Bản cùng cộng đồng dân cư bản xứ đã hình thành nên khu đô thị Hội An sầm uất. Đầu thế kỷ XX, phong trào Đông Du đã đưa một số thanh niên Việt Nam sang Nhật Bản học tập đường hướng cải cách nhằm văn minh hóa đất nước, tìm con đường giải phóng khỏi ách xâm lược ngoại bang.
Công cuộc xây dựng và phát triển đất nước Nhật Bản thành công theo con đường hiện đại hóa, mở đầu là cuộc Duy Tân Minh Trị năm 1868 là một tấm gương mà nhân dân Việt Nam, đặc biệt là các nhà lãnh đạo, giới trí thức, doanh nhân và thế hệ thanh niên luôn luôn mong muốn học hỏi.
Nhật Bản là quốc gia cung cấp vốn ODA lớn nhất cho Việt Nam suốt nhiều năm qua và góp phần hỗ trợ to lớn vào sự phát triển kinh tế của Việt Nam. Tuy nhiên, tại Việt Nam, rất ít tác phẩm nghiên cứu chuyên sâu có hệ thống về chính trị, kinh tế và văn hóa Nhật Bản được công bố. Năm 2005, Alpha Books đã xuất bản cuốn sách Phúc Ông tự truyện của Fukuzawa Yukichi, dịch giả Phạm Thu Giang và nhận được sự quan tâm đặc biệt của bạn đọc và báo giới, nhưng chừng đó quả thực chưa thể đáp ứng được nhu cầu tìm hiểu và học tập kinh nghiệm từ Nhật Bản của người Việt Nam.
Trước thực tế đó, Alpha Books và Trung tâm Hợp Tác Trí Tuệ Việt Nam (VICC) đã mua bản quyền cuốn sách đạt giải thưởng Pulitzer năm 2001 Hirohito and the Making of Modern Japan của Herbert P. Bix từ NXB HarperCollins (Hoa Kỳ). Cuốn sách được chuyển ngữ và giới thiệu tại Việt Nam với tên gọi Nhật hoàng Hirohito và công cuộc kiến thiết nước Nhật Bản hiện đại.
Nhưng cần phải nói thêm rằng đây là một cuốn sách gây nhiều tranh cãi. Ngay trong giới sử học, học giả Nhật Bản cũng tồn tại nhiều quan điểm xung đột nhau khi đánh giá về vai trò và ảnh hưởng của Nhật hoàng Hirohito. Nhiều người vẫn coi ông là một vị vua bù nhìn nhưng từ một góc nhìn khác, Herbert P. Bix lại cho rằng ông phải chịu trách nhiệm về tất cả những hành động của Nhật Bản. Dù thế nào, chúng tôi cũng mong muốn đưa ra những cách đánh giá nhiều chiều về sự phát triển của Nhật Bản trong nhiều thập kỷ qua, đặc biệt là trong giai đoạn có ý nghĩa nhất đến sự phát triển của Nhật Bản.
Như Bix đã viết, ông dành nhiều phần trong cuốn sách “viết về toàn bộ cuộc đời của Hirohito, về tầm ảnh hưởng của ông lớn hơn rất nhiều so với bất kỳ nhân vật lịch sử nào khác của Nhật Bản, người đã mang đến cho Nhật Bản các mối quan hệ rộng lớn hơn với thế giới trong lĩnh vực chính trị và chính phủ - quân sự. Cuộc đời của ông hé lộ cho chúng ta nhiều điều về sự thay đổi trong thái độ chính trị của người dân Nhật Bản trong một thế kỷ qua.”
Chúng tôi tin rằng cuốn sách sẽ mang lại nhiều thông tin hữu ích, và dù gây tranh cãi vì đây chỉ là góc nhìn của một sử gia Mỹ, thì chúng ta đều có thể tìm được ở Nhật Bản, ở Nhật Hoàng Hirohito, ở dân tộc Nhật những bài học có giá trị trong quá trình tìm kiếm bài học để xây dựng nước Việt Nam hiện đại.
Chúng tôi tin rằng cuốn sách sẽ truyền tải được nền tảng, giá trị cốt lõi về văn hóa và sự phát triển thần kỳ của Nhật Bản đến đông đảo người dân Việt Nam.
Chúng tôi tin rằng, những tri thức quý giá và kinh nghiệm phong phú trong cuốn sách sẽ giúp các nhà quản lý, các doanh nhân, các trí thức trẻ Việt Nam lĩnh hội, tiếp thu và vận dụng trong quá trình xây dựng đất nước Việt Nam theo con đường hiện đại hóa.
Nội dung khác
Review sách “Trí tuệ giả tạo – Internet đã làm gì chúng ta”
17/05/2019Tóm tắt nội dung 'Triết học Hội Tụ'
06/12/2021TS. Nguyễn Bá TrinhCố thủ tướng Lý Quang Diệu chỉ ra điều người Nhật vượt trội tất cả các quốc gia châu Á, riêng Singapore mất 10-15 năm mới gần bằng họ
31/12/2018L.TPhật giáo trong thời đại chúng ta
14/11/2018Nhiều tác giảNhững quy luật Tâm lý về Sự Tiến Hóa của các Dân tộc
28/05/2017Gustave Le BonNhân đọc "Việt Nam và Nhật Bản: Giao lưu văn hoá" của Vĩnh Sính
14/12/2011Xuất bản cuốn "Phạm Quỳnh - con người và thời gian"
12/12/2011Phạm Thúy LanBản đồ tâm hồn con người của Jung
06/12/2011Phước MinhNgười có vấn đề trong Sử nước ta
04/08/2011Gen vị kỷ - nguồn gốc của văn hóa nhân loại?
09/07/2011Ngôn ngữ của đồ vật
22/06/2011Nguyên Ngọc