ChúngTa.com

ĐỐI DIỆN THẤT BẠI, HẠNH PHÚC, TUỔI TÁC...

Việc luyện từ gốc tâm hồn cũng nhằm đối đầu - xử trí các vấp ngã, thất bại, bệnh tật, tuổi tác, hạnh phúc…Mỗi khi đối diện thất bại, hạnh phúc, hoặc tuổi tác, sẽ rất rõ việc luyện này phát triển đã tốt hay chưa, và là dịp để việc luyện ấy trong thực tế được tiếp tục nâng lên.

Hiểu rõ sống ở đời không thể không trải qua nhiều THẤT BẠI có thể gây ra nhiều đau đớn. Mỗi lần như thế nếu nhăn nhó, buồn rầu, thở than lâu thì những tổn thất, có thể chỉ là ‘không đáng kể’ thôi, sẽ trở thành nặng nề hơn. Và hậu quả khác còn dở hơn nữa: tinh thần sẽ yếu đuối thêm.

Thái độ đúng đắn về tiếp nhận thất bại là: dám cắn răng, đứng dậy, mỉm cười như hứa hẹn sẽ rèn dũng khí, tự trau dồi để ứng phó với những trở ngăn sẽ còn lớn hơn nữa. Biết chấp nhận thực tế ‘đời là những thách thức’ để đối đầu và vựơt qua. Không để tự an ủi, nhưng hiểu quy luật ‘trong cái âm đã ẩn cái dương’, trong cái xui rủi bao giờ cũng ẩn chứa điều ích lợi cho mình nếu biết cách và đủ nghị lực tận dụng. Bỏ cảm tính sang một bên, hãy tỉnh táo và sáng suốt rút kinh nghiệm hoàn toàn khách quan, rồi hành động tiếp như đối với một thách đố trí tuệ. Có thể lạc quan tiếp nhận thách đố như trò chơi thuở còn thơ, hoặc trò chơi (game) trên vi tính lắm chứ. Đã chẳng có câu ‘cuộc đời là một cuộc chơi, hãy vào cuộc’ đấy sao. Vượt qua đợt thất bại đang thử thách mình lần này thì lòng tự tin và lạc quan hồi phục và nâng lên. Chính cái này mới là quan trọng hơn rất nhiều, có khi là vô giá; mua được nó chỉ nhờ giá đắt của các thất bại vừa nếm trải vậy.

Thất bại tựa như cơ hội bằng vàng để sẽ gặt hái những cải tiến cụ thể nữa, “cái khó ló cái khôn”, tăng bề dày lịch duyệt và từng trải. Người ta phải học được ở các sai lầm (dẫn đến thất bại) của mình nhiều hơn ở các thành công của mình.

Vậy phải biết luôn lòng tự nhủ lòng luyện chấp nhận thất bại như ‘một keo thua tạm thời’ trên lữ trình cuộc đời thăng-trầm, tròn-khuyết, thuận buồm-ngược gió.

Trên đây là thái độ đúng, còn ứng phó cụ thể là gì? Là nhẫn nại. Cảnh ngộ này đã từng gây thất vọng, đổ sụp, mất tinh thần. Nhưng ở tâm hồn có rèn luyện thì lúc này sinh ra nhẫn nại như một hệ luận bắt buộc mà lại là sáng suốt nhất. Hơn thế nữa, nhẫn nại được dịp ra sức mài sắc thêm. Đây chẳng phải là ‘duy ý chí hay khắc khổ chủ nghĩa mà là am hiểu quy luật. Cứ tính sơ sơ cũng đủ thấy lúc này nhẫn nại cần thiết mức nào: Nhờ nhẫn nại nên sẽ không bao giờ thoái chí bỏ cuộc, sẽ có thể dám tạm lùi một bước, nếu cần, cho thành công vẻ vang về sau. Nhờ nhẫn nại, sau thất bại thường trở nên đằm tính, bớt nóng vội, lắng nhiều vào nội tâm kiên trì bền bỉ, không quá sốt ruột, có thể lo chuẩn bị cho giai đoạn ‘nước rút ở khúc cuối đường đua’. Tầm quan trọng của giai đoạn nước rút ấy đã từng có trong một câu thơ cổ Trung Hoa:

Ngàn dặm, qua được chín trăm,

‘mới là nửa đường’.

Việc hiểu ‘nghệ thuật’ ứng phó vấp ngã-thất bại như trên với các khía cạnh cơ bản sâu sắc có thể trở thành chỗ dựa đầy ân tình cho không ít bạn trẻ nhất là vị thành niên hiện gặp thất bại đầu đời đang nghĩ tới trốn tránh đời (tự tử) một cách vô trách nhiệm với người thân và mọi người. Các bạn trẻ đó sẽ thấy ra rằng dù thất bại đến đâu, cũng chỉ là lâm thời, thể nào cũng vựơt qua được, cũng không phải ngõ cụt đường cùng, cũng không phải ngày tận số.

Việc luyện từ gốc tâm hồn cũng nhằm giành lấy, biết tiếp nhận, bảo vệ-duy trì và hưởng thụ HẠNH PHÚC.

Hạnh phúc là gì, nó bao gồm phạm vi rất rộng, nhưng đối với mỗi con người từ muôn thuở, trước hết và căn bản nhất, nó là hưởng tình yêu đôi lứa tốt đẹp, yêu trọn vẹn và được yêu đáp lại trọn vẹn. Để đạt được hạnh phúc này và mọi hạnh phúc khác nói chung, có những nguyên lí chung rất đáng đúc kết.

Không có được hạnh phúc nếu không biết chấp nhận những hạnh phúc tương đối, không biết nghệ thuật tự hài lòng.

Khoa học còn chứng minh rằng phải có những hi sinh bản thân vì người hoặc sự nghiệp mình yêu mới có thể hiểu chính mình và mới đạt được những niềm vui hưởng hạnh phúc tình yêu. Người xưa, nay và sau này đã yêu đang yêu… mãi mãi nhận ra chân lí ấy. Điều này không chỉ trong tình yêu đôi lứa, mà trong mọi tình yêu. Trong lịch sử, có biết bao nhà khoa học, nhà cách mạng, bậc hiền minh, bậc cha mẹ ... trải những khổ lụy mức cùng cực mà cảm thấy đạt hạnh phúc vô biên chỉ vì họ trải nghiệm và hiểu rằng hi sinh, hiến dâng là hạnh phúc: hạnh phúc riêng bản thân hoà làm một trong hạnh phúc những người mình yêu quý.

Trong đó thường bao gồm biết bao thống khổ chẳng thể nào tả xiết:

“Như rác dưới chân dê móng lừa,

“như bụi dơ trên chổi,

“như bóng chiếc giường qua ánh đèn,

“người nghèo bị mọi người từ bỏ" (Panchatantra do Vichnousarman viết)

Mà nhiều khi một sự quan tâm chỉ nhỏ nhoi nhưng rất tình cảm sẽ là vô giá, được ghi nhận suốt đời:

“Một người đáng kính, một niềm tin lớn

“một món quà cho đúng nơi và đúng lúc từ tay người đứng đắn,

“chừng ấy đã đủ cho kiếp sau.” (Panchatantra).

Còn như làm ‘chức năng’ vua mà không mảy may sống vì dân chúng thì bên xứ Ấn Độ từ thế kỉ II đã có câu mỉa mai:

“Mang danh vua làm gì

“Những ông vua hẹp hòi, keo kiệt?

“Đáng tôn kính các nhà hiền triết

“không phải thần giữ của, mà là Siva” (Panchatantra)

Người xưa nói thấm thía nhường vậy! Vâng, đó cũng là ý niệm hạnh phúc của người bình dân mọi nơi, đơn giản mà thâm thuý.

Hạnh phúc phải chăng là do cơ may, số mệnh? Phúc hoạ là chuyện may rủi? vậy hạnh phúc chỉ là cơ may? Trên sân khấu cuộc đời, có chuyện hạnh phúc nhờ cơ may không? Có chứ vì ‘cuộc đời cũng là những cơ may’ mà. Nhưng lại chỉ những người có lẽ sống, biết chuẩn bị, có nỗ lực đến mức đạt năng lực và tự tin thì càng luôn sẵn sàng và chủ động chớp lấy được và tận dụng được các thời cơ, các dịp may thì mới tạo ra được thành công - hạnh phúc chứ. Họ nghĩ rằng mỗi cố gắng là góp thêm vào gặt hái, họ không sống dựa vào may rủi. Cậy có chút thông minh, chỉ ngồi mát chờ cơ may thì không đủ, cần quá trình phấn đấu lao động gian khổ, chủ động nỗ lực, chứ không tiêu cực mặc theo cơ may và ‘số mệnh’. Hơn thế nữa, lại phải luôn lường trước những khả năng xấu nhất để chủ động chuẩn bị kỹ các đối sách hữu hiệu nhất. Chờ hạnh phúc kiểu ‘há miệng chờ sung’(‘ấp cây đợi thỏ’), thì bản thân cái ‘chờ’ đó dù có tới cũng đâu phải là hạnh phúc đích thực.

Hạnh phúc có thể ở ngay trong mỗi hành động vị tha? Hành động vị tha hướng thiện vừa nêu trên có thể đơn giản là làm việc thiện, nhân ái, dù rất nhỏ :

“Dù có một miếng chăng nữa,

“tại sao không chia cho người nghèo khổ một nửa?” (Panchatantra).

Cái rất nhỏ ấy có khi lại chẳng gì so sánh được:

“Cái ích lợi sinh ra từ tài sản lớn ở người giàu,

“Thì người nghèo có thể có được với một kâkini

(Kâkini:tiền lẻ làm bằng vỏ ốc)”(Panchatantra).

Ngay bên cạnh, quanh chúng ta biết bao tấm gương vị tha trong sáng. Trong đó có những hành động vị tha bật dậy như một phản xạ tự nhiên nhanh như tia chớp, đẹp như huyền thoại: ví dụ em Thạch Hưng, 11 tuổi học sinh trường Bình Điền, huyện Hương Trà (Thừa Thiên) ngày 11 tháng 4 năm 1999 khi chợt thấy 3 em bé té xuống bị trôi ra giữa vực nước (thôn Phú Tuyên, thượng nguồn sông Hương), Hưng đã lập tức nhảy xuống vực một mình cứu 3 đứa trẻ, cứu xong Hưng cũng suýt chết đuối, chân bị cây đâm thủng chảy máu. Qua lời Hưng trả lời nhà báo, ta thấy em nghĩ chuyện đó là ‘tự nhiên’, dường như là ‘bình thường’. Nhưng chúng ta hiểu dường như là ‘thiêng liêng’, là tiệm cận lẽ huyền của hạnh phúc.

Những hành động vị tha - như sự hi sinh đương nhiên - hoàn toàn không tính toán, bất vụ danh lợi, không vì để được đáp lại! Như thế, lòng vị tha đích thực sẽ chẳng bao giờ đánh giá người khác, người ‘đời’ vong ân nhiều hay ít, luôn nhẹ nhàng nhận thức chuyện không có đền đáp cũng là lẽ ‘bình thường’, gần như đương nhiên.

Hơn nữa người thực sự vị tha còn coi hành động vị tha của mình như một trách nhiệm trả ân với đời, và còn như một nguồn vui to lớn mà mình cảm nhận được, nó sẽ tạo sức sống, tạo hạnh phúc cho chính mình. Vả lại hi sinh vì tha nhân (vị tha) mà tha nhân lại là cái TA (mình với quê hương, gia đình, người thân, ..) vốn rất hài hoà với cái TÔI trong truyền thống văn hoá Việt Nam.

Lại có những tấm gương vị tha cảm động mà chỉ đơn giản là nhẫn nhịn hoặc chia sớt đau thương: sau chiến tranh, trên đất mẹ đã thấm bao máu và nước mắt nhỏ xuống, một số những con người Việt Nam vô danh, mà nhân hậu thuỷ chung, vốn mang trên đôi vai nhỏ bé của mình cả sứ mệnh nước non, đã biết tự hàn gắn vết thương mà chiến tranh đã để lại ở cõi lòng và cuộc đời mình bằng phẩm chất cao quý là vị tha: biết vì nhau nhẫn nhịn, biết sẻ chia những mất mát đau thương của nhau và cả tình yêu - chút hạnh phúc bé nhỏ bình dị của bản thân cũng nhường nhau.

Hạnh phúc trong hành động vị tha ở những bình diện khác: quan tâm người khác, đối thoại thực sự, yêu nước- yêu tự do…

Đó là sự quan tâm tới bạn bè một cách chân thành, vun đắp tình bạn chân chính, sẽ có nhiều bạn, có nhiều niềm vui, và cảm thấy hạnh phúc. Nghĩ nhiều về bạn hữu, về người khác thì những stress, những lo lắng ôm nặng trong lòng mình, nếu có, sẽ tự nhiên vơi nhẹ hẳn.

Mà rộng hơn, cao hơn một bậc thì đó là tinh thần “tiên ưu hậu lạc” cao quý mà Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồ Chí Minh thường nhắc tới.

Những người luôn hứng thú quan tâm chân thành tới người khác, thân thiết tìm hiểu hoàn cảnh và động cơ của người khác, không tiếc thời gian cùng họ đàm luận những vấn đề mà họ quan tâm, và làm việc tốt cho họ với nụ cười rạng rỡ thì hẳn tạm quên được chính mình, tự nhiên cuộc đời mình thêm rộng mở hạnh phúc mà lại ‘giàu bạn’ nữa.

Giữa những con người này, có thể nảy nở những ‘đối thoại thực sự’ tức không bình phẩm chung chung mà có phần bộc lộ chân thành cái tâm của cả hai phía đối thoại, có vang lên ngọt ngào tên của nhau, trò chuyện cùng nhau trúng vào chủ đề hứng thú nhất của nhau. ‘Đối thoại thực sự ’ quả là nâng cao tâm hồn, và cũng là thấu đạt hạnh phúc. Những người như thế nếu làm những nghề như nghề thầy thuốc, thầy giáo thì phải nói là rất thích hợp. Trong khi đó, người vị kỉ một cách cực đoan, vốn dĩ không từ một thủ đoạn nào, không bỏ sót một cơ hội nào chỉ nhằm lợi lộc cho bản thân, thử hỏi làm sao có thể chung vui với mọi người, nói gì đến ‘thương người như thể thương thân’ hoặc biết ‘lấy ân báo oán’, làm sao không xa lạ với hạnh phúc!

Vấn đề ‘hạnh phúc’ và ‘vị tha’ không thể tách rời lòng yêu tự do, yêu nước. Vì sao?

Hành động vị tha là không vụ lợi cho bản thân, như vừa nêu trên. Nhưng nói theo các từ ngữ của Trang Tử, vị tha đích thực còn có nghĩa là ‘vô ngã’, không do ‘Tư ngã’ chỉ do ‘Thiên tánh’, ‘Bản tánh’, ‘Chân thể’, hành vi thuận theo ‘Tự nhiên’; đó là ‘đức’ vậy. Hành vi vị tha hiểu theo nghĩa rộng còn là, vẫn theo khái niệm của Trang Tử, trừ khử những gì trở ngại cho sự sống ‘tự nhiên’ ấy - tức tự do thiêng liêng của con người. Từ đó ta thấy vấn đề vị tha’ không thể tách rời lí tưởng yêu tự do, giải phóng con người. Cũng tức là không thể tách rời chuyện lo cho dân cho nước được phồn vinh; vươn tới nền văn minh toàn thiện, chứ không phải kiểu ‘văn minh’ thèm muốn và tranh cướp phúc và lợi của người khác, kiểu ‘văn minh’ đạp lên đầu nhau mà ‘tiến’, kiểu ‘văn minh’ đeo bám quyền lực chẳng qua vì danh lợi. Tóm lại, dù học sâu biết rộng mà nhẹ về nâng cao lòng vị tha, quên bồi bổ tình thương yêu tha nhân, tình yêu nước thì làm gì có hạnh phúc đích thực.

ĐỐ KỊ – đối kháng của hạnh phúc.Hạnh phúc thường bị cướp đi bởi đố kị. Đã nói hạnh phúc dứt khoát phải diệt tính đố kị, ghen tỵ. Đố kị, không chỉ là chuyện gây stress, mà là chuyện mất còn của hạnh phúc. Theo triết gia La Mã Epictê thì:

“Ghen tỵ là kẻ thù của hạnh phúc.”

Điều dở của tính đố kị này không chỉ ở mức :

“Gà tức nhau tiếng gáy” ;

mà ở mức: xoá đi niềm hạnh phúc của bản thân và của nhau; và nặng tội nhất là ở mức: tổn hại cho việc chung - bất cộng tác

Hiềm một nỗi, đố kị, ghen tỵ là bệnh vô cùng phổ biến ! Trong nghề y, khi viết mấy chục cuốn sách phổ thông phòng chống bệnh tim mạch, hoặc sách ‘Nuôi dưỡng tâm hồn’ (NXBPhụ nữ-2000) chúng tôi có dịp rất nhiều lần nêu đố kị, nhiều độc giả nói họ tâm đắc nhất phần viết về ‘Stress do đố kị’. Nhưng lại có mấy một độc giả nữ góp ý riêng rằng phần ấy “viết kỹ quá, như tác giả có tâm tư riêng”, nhưng quên thú thật rằng: “viết rất đúng về tính của cô ta, chịu không xiết!”. Vâng quả nữ độc giả ấy đã lộ rằng bản thân mình bị ‘chạm nọc’. Vậy phần được tâm đắc là hay nhất đã trùng hợp với phần bị coi là dở nhất. Sự trùng hợp ấy vô tình đã cùng đề ra một nhận định thống nhất: đố kị là vấn đề liên quan tất cả mọi người.

Nó cũng chứng minh giùm rằng điều lâu nay mọi chúng ta vẫn đều suy ngẫm về tính xấu nào là của tuyệt đại đa số người xưa và nay, nhất là ở người Việt Nam ta, nay đã rõ: chính là đây rồi - đố kị, tất nhiên độ đậm nhạt có khác nhau.

Tính xấu này tuy không phải là nặng nhất, nhưng rõ ràng là thuộc bệnh phổ biến nhất và lẵng nhẵng dính bám theo có khi suốt đời, và cướp đi hạnh phúc của bao người. Chúng tôi chứng kiến anh S bị bạn T đố kị cả khi T sắp qua đời! Chúng tôi rất buồn khi thấy cụ A gạt đổ hết ấm chén trên bàn xuống đất mà quát: “Thế ra là B nổi tiếng hơn tôi sao?!”. Và còn v.v.. , và ‘một ngàn lẻ một’ chuyện như vậy.

Chúng tôi thường nghĩ đố kị có thể sử dụng như một test (trắc nghiệm) về mức hạnh phúc của mỗi con người? Mức đố kị tỉ lệ nghịch với mức hạnh phúc và với kết quả rèn luyện tâm hồn. Chúng ta mỗi người thử dùng nội dung đố kị để tự xét lòng mình, và tự trắc nghiệm kết quả của từng giai đoạn trên con đường rèn luyện tâm hồn của mình.

Cách tiếp nhận TUỔI TÁC cũng là một trong các thước đo mức luyện từ gốc tâm hồn. Trong đó có tiếp nhận tuổi già và cái chết. Lòng chúng tôi thầm khâm phục cách tiếp nhận tuổi tác ở Giáo sư Bác sĩ Hồ Đắc Di, người Thầy kính mến của chúng tôi. Lúc sang tuổi 80 Thầy vẫn giữ nguyên niềm say mê làm việc, Thầy vẫn say mê với mấy cuốn sách Thầy đang viết, đang dự kiến viết, đang đọc, Thầy vẫn khuyên các học trò nên làm những việc gì… Thầy còn tự tay viết lời tựa cho cuốn khảo luận tâm lí xã hội đầu tay của chúng tôi. Trong lời tựa đó có những tư duy liên quan cách tiếp nhận tuổi tác và sống chết như:

“Sự trẻ trung của bộ mặt cần phải được thay thế bằng sự trẻ trung của trí tuệ và tâm hồn”.

“Tuy số phận sinh vật học (của con người) là không thay đổi được- định mệnh...nhưng con người là vô tận”.

“Con người là hữu tử, đồng thời là bất tử ”.

Hôm chúng tôi từ thành phố Hồ Chí Minh ra thăm Thầy đang phải nằm bệnh viện, Thầy nói:

“Tôi sống cái tuổi 80 của tôi

“cũng thú vị như những năm tôi tiếp nhận“tuổi 30 và 50 (ý muốn nói 30 + 50 = 80).

Ít lâu sau, cũng tại chiếc ghế đá trong vườn bệnh viện này, với nét mặt bình yên, với ánh mắt vẫn bỡn cợt, hài hước, cởi mở, thẳng thắn, Thầy đã dí dỏm chơi chữ cho chúng tôi nghe :

“Dưới 80 tuổi, ta bám lấy đời

Ngoài 80 tuổi, đời bám lấy ta”

Và vẫn là sở trường chơi chữ rất đắt suốt cuộc đời Thầy, nhưng sâu xa nhường nào, lòng các trò thấy thương Thầy vô hạn, Thầy như đang vĩnh biệt trước khi về cõi vĩnh hằng:

“Làm cho ra trò, chết cho ra thầy.

Đó là khẩu hiệu đời sống của tôi”.

Chúng tôi liên tưởng tới một nữ sĩ nổi tiếng nước Nga là Olga Forch, năm 80 tuổi viết xong cuốn tiểu thuyết lớn (“đi đầu vì tự do”), năm 1961 ngoài 80 tuổi đã có những suy tưởng về tuổi tác thật trẻ, thật đẹp và đầy ắp đạo lí giao lưu :

“Nửa trước của cuộc đời

“là sự tích lũy tư tưởng, tình cảm, kinh nghiệm

“để sau đó trả lại cho mọi người”

Một tâm hồn thật trẻ ở tuổi ngoài 80!

Cho hay người ta chỉ già vì điều tệ hại nhất là thờ ơ, bàng quan – sự lạnh lẽo của tâm hồn.

Chủ tịch Viện Hàn lâm Pháp một thời là A. Guéniot (1832-1935, thọ103 tuổi), cho rằng con người có thể duy trì được thông minh nếu chống được tâm trạng buồn chán nó làm mất thú vị cuộc sống. Chấp nhận tuổi tác với ý thức tiếp tục hữu ích cho người khác mà thích thú cho bản thân, A. Guéniot thủ thỉ với người bạn thân :

“Khi nào anh vượt tuổi 80 anh sẽ thấy

“anh thông minh ra biết chừng nào”

Cũng ý đó, nhưng C. Fiessinger nói bằng hình ảnh:

“Tựa như mặt trời sắp lặn đỏ rực cánh đồng,

“trí thông minh sáng láng hơn bao giờ hết

“sẽ lóe lên rực rỡ những tia chói lọi nhất”

Và Williams James có thái độ đầy tự tin về tuổi tác :

“Càng cao tuổi tôi càng cảm thấy

“sẵn sàng bắt đầu cuộc sống”

Những thái độ tiếp nhận tuổi tác đẹp, đầy nghị lực như thế không hiếm ở đời, treo tấm gương sáng cho mỗi chúng ta.

*

Thế mới hay ở mỗi con người ta, bên cạnh đời sống vật chất, còn mênh mông cả một đời sống tâm hồn đa dạng rất cần được quan tâm chăm sóc, nuôi dưỡng, rèn luyện một cách toàn diện, bền bỉ bằng khoa học và bằng cả một nghệ thuật

Tp Hồ Chí Minh 1984-2008