ChúngTa.com

1. Dẫn nhập

Tuy khẩu hiệu Đổi Mới đã chính thức xuất hiện tại Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam VI tháng 12 năm 1986, đa số các nhà nghiên cứu đồng ý dùng năm 1989 làm mốc bắt đầu cho quá trình xây dựng kinh tế thị trường tại Việt Nam.^[1]Trong trên dưới hai thập kỷ đổi mới, nền kinh tế Việt Nam đã đạt được nhiều bước tiến đáng kể: tăng trưởng cao,^[2]xóa đói giảm nghèo nhanh, phát triển hạ tầng cơ sở, mở rộng mậu dịch quốc tế, thu hút đầu tư nước ngoài, vv. Tuy Việt Nam hiện nay đang gặp một số khó khăn kinh tế như lạm phát cao, thâm hụt tài khoản vãng lai, thị trường chứng khoán và bất động sản mất giá, nhưng đây có thể xem là những bất ổn định ngắn hạn mà Việt Nam có thể vượt qua với những chính sách vĩ mô và vi mô thích hợp và đồng bộ. Thật ra, những khó khăn kinh tế hiện nay có thể xem là động cơ tốt cho Đổi Mới đợt hai cho Việt Nam trong thời kỳ hậu WTO. Nói khác đi, vấn đề chính của Việt Nam không phải là những bất ổn vĩ mô ngắn hạn, mà là phát triển bền vững.

Từ quan điểm cung, phát triển bền vững đòi hỏi sự tăng trưởng đồng bộ và hài hòa của các nhân tố sản xuất: vốn con người, vốn nhân tạo, vốn xã hội và vốn môi sinh. Trong bốn nhân tố sản xuất đó, các nhà kinh tế thường ít chú ý đến vốn xã hội hơn cả. Lý do chính cho sự sao lãng này là vì vốn xã hội là một ý niệm không cụ thể như các nhân tố sản xuất khác. Vốn xã hội khó có thể xác định số lượng, và do đó không thể mang vào những mô hình kinh tế nghiêm túc. Một vài thành phần của vốn xã hội gồm có sự thành thật, lòng tin và tính cộng tác của các tác nhân kinh tế. Tuy nhiên, những khía cạnh này lại tùy thuộc rất nhiều vào sự phân phối thu nhập, tài sản và tiêu thụ giữa các thành viên trong xã hội.

Nói chung, sự phân bổ nguồn lực giữa các thành viên là một vấn đề hàng đầu cho tất cả xã hội văn minh, bất kỳ thời nào và bất kỳ chỗ nào. Nó không phải là một vấn đề kinh tế đơn thuần, mà còn có chiều kích xã hội và chính trị quan trọng. Trong lâu dài, bình đẳng/bất bình đẳng kinh tế có ảnh hưởng lớn lao đến sự ổn định/bất ổn định và ngay cả sự tồn vong của một cơ cấu xã hội hay thể chế chính trị. Do đó, chúng ta không mấy ngạc nhiên khi thấy rằng sự phân phối các sản phẩm kinh tế giữa các thành viên trong xã hội là một trong bốn câu hỏi cơ bản nhất của bất kỳ nền kinh tế loại nào (truyền thống, thị trường, chỉ huy hay hỗn hợp): sản xuất hàng hóa nào và bao nhiêu, sản xuất như thế nào, sản xuất cho ai và phát triển kinh tế ra sao? Đây là bốn câu hỏi luôn dược nhấn mạnh trong bài mở đầu của kinh tế học nhập môn.

Bài viết này tập trung vào góc cạnh phân phối thu nhập của phát triển bền vững. Cụ thể hơn, bài viết xem xét vai trò của chênh lệch/bất bình đẳng kinh tế, lòng ghen tỵ và thiếu thốn tương đối phát triển bền vững tại Việt Nam. Động cơ thúc đẩy bài tham luận này như sau. Thứ nhất, như sẽ thảo luận trong phần kế, chênh lệch thu nhập tại Việt Nam có xu hướng tăng lên. Cho đến nay, vẫn chưa thấy có dấu hiệu gì xu hướng này sẽ ngừng hay đảo lại. Thứ hai, các nhà kinh tế, nhất là kinh tế phát triển, tuy quen thuộc với các ý niệm như như biểu đồ Lorenz và chỉ số Gini,^[3] nhưng có thể vẫn còn hơi xa lạ với ý niệm thiếu thốn tương đối. Bài viết này muốn giới thiệu ý niệm thiếu thốn tương đối và những hàm ý chính sách của ý niệm này đến các người đọc quan tâm đến phát triển kinh tế tại Việt Nam.

Các phần còn lại của bài này được bố cục như sau. Phần 2 duyệt lại ý niệm phát triển bền vững. Phần này nhấn mạnh đến vai trò của phân phối thu nhập trong phát triển bền vững. Phần 3 thảo luận sự khác biệt giữa chênh lệch kinh tế và bất bình đẳng kinh tế. Trong bài này, vị trí kinh tế được thông hiểu một cách hạn hẹp theo nghĩa thu nhập. Phần 4 bàn về thiếu thốn tương đối và phân tích sự liên hệ giữa ý niệm này với chênh lệch thu nhập. Ngược với nhiều nghiên cứu trước đây, bài viết chứng tỏ rằng liên hệ giữa thiếu thốn tương đối và chênh lệch thu nhập là một hàm phi tuyến (non-linear). Mức độ thiếu thốn tương đối hay ghen tỵ lên đến cực đại khi một nửa dân số ‘có’ và nửa còn lại ‘không có’ (tương ứng với chỉ số Gini bằng 0.5). Nếu tình trạng này kéo dài và nghèo đói di truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, xung đột xã hội sẽ trở nên rất trầm trọng. Phần 5 thảo luận thiếu thốn tương đối tại Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. Phần này cũng phác họa một số biện pháp nhằm giảm thiểu thiếu thốn tương đối và do đó nâng cao khả năng phát triển bền vững của Việt Nam. Phần kết luận tóm tắt các ý chính trong bài.

2. Phát triển Bền vững và Phân phối Thu nhập

Cụm từ ‘tăng trưởng bền vững’ không xa lạ gì với người đọc hay theo dõi các đề tài kinh tế. Trong thập kỷ 1990 và đầu thập kỷ 2000, tăng trưởng bền vững có lẽ là cụm từ được nhắc nhở nhiều nhất, sau hai từ ‘cách mạng kỹ thuật thông tin’ và ‘toàn cầu hóa’. Giống như toàn cầu hóa, phát triển bền vững có nhiều nghĩa khác nhau, tùy theo từng trường hợp và người dùng. Riêng trong bộ môn kinh tế, Pezzey (1989) đã tìm thấy 61 định nghĩa phát triển bền vững khác nhau, tuy rằng khá nhiều định nghĩa rất tương tự. Một định nghĩa hay được nhắc đến, do Hội đồng Thế giới về Môi trường và Phát triển (World Commission on Environment and Development 1987: 43) đưa ra, như sau:

Phát triển bền vững là phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng của các thế hệ tương lai trong việc thỏa mãn nhu cầu của chính họ.

Tổ chức Hợp tác Kinh tế và Phát triển (Organisation for Economic Co-operation and Development 2003) dùng thuật ngữ kinh tế chú giải định nghĩa bên trên như sau:

Phát triển bền vững là đường lối phát triển trong đó sự cực đại hóa phúc lợi con người của thế hệ ngày nay không làm giảm phúc lợi tương lai.

Tuy cả hai định nghĩa đều mơ hồ như nhau, chúng ta vẫn có thể suy ra vài đặc tính cơ bản của phát triển bền vững như sau:

• Đây là quan điểm lấy con người là trung tâm.
• Cả hai định nghĩa đều áp dụng lý thuyết công bằng xã hội của Rawls vào phân phối tài sản và thu nhập giữa các thế hệ với nhau.
• Phát triển bền vững có thể xem là một ràng buộc cao nhất trong bài toán tối ưu kinh tế.
• Một hàm ý cúa hai định nghĩa trên là thế hệ hiện tại có thể khai thác tài nguyên cho sản lượng ngày nay và đền bù các thế hệ tương lai với vốn nhân tạo (physical capital).

Trong lĩnh vực kinh tế, phát triển bền vững có ít nhất là ba chiều kích khác nhau. Thứ nhất, phát triển bền vững là sự tăng trưởng bền bỉ của phúc lợi vật chất của con người. Phát triển được xem là bền vững nếu dân chúng có thể hưởng thụ mức sống ngày càng cao hơn, bao gồm cả số lượng, chất lượng hàng hóa tiêu thụ lẫn sự thư nhàn (leisure). Một cách diễn dịch phát triển bền vững rộng hơn là dùng chỉ số phát triển con người thay vì sản lượng hay tiêu thụ. Chỉ số này bao gổm ba thành phần: tổng sản phẩm chia đầu người điều chỉnh cho sức mua, tuổi thọ và kiến thức (dựa trên tỷ lệ người lớn biết chữ phối hợp với ghi danh tiểu, trung và đại học). Như vậy, phát triển bền vững phải được hiểu là giữ vững tốc độ tăng trưởng vế sản xuất lẫn y tế và giáo dục qua một thời gian dài.

Khía cạnh thứ hai của phát triển bền vững liên quan đến sự tiến hóa của môi trường thiên nhiên vì những hoạt động kinh tế của con người. Trong nghĩa này, phát triển được xem là bền vững nếu tổng giá trị của môi trường thiên nhiên (vừa là phương tiện sản xuất vừa là nơi sinh sống) không suy giảm qua thời gian. Khía cạnh này, phù hợp với hai định nghĩa nêu trên, nhấn mạnh đến vai trò của môi sinh trong quá trình phân phối thu nhập và tài sản giữa các thế hệ. Khía cạnh thứ ba của phát triển bền vững liên hệ đến cấu trúc và tổ chức xã hội.Từ quan diểm này, phát triển được xem là bền vững nếu xã hội luôn giữ được khá ổn định và hài hòa. Nếu nghèo đói di truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác và nếu khoảng cách giàu nghèo càng ngày càng tăng, xã hội không thể ổn định trong lâu dài.

Nhận thức của các nhà kinh tế về liên hệ nhân quả giữa phân phối thu nhập và phát triển bền vững thay đổi theo thời gian. Trước dây, theo lập luận của các nhà kinh tế như Simon Kuznets (đoạt giải Nobel kinh tế học năm 1971) và Nicholas Kaldor, sự gia tăng chênh lệch trong phân phối thu nhập và tài sản là điều tất yếu trong bước đầu của phát triển kinh tế. Biểu đồ Kuznets cho thấy sự liên hệ giữa chỉ số Gini và thu nhập chia đầu người có hình chữ U ngược, nghĩa là chỉ số Gini là hàm tăng (giảm) của thu nhập chia đầu người khi thu nhập chia đầu người nhỏ (lớn) hơn một mức tới hạn nào đó. Tuy nhiên nhiều công trình nghiên cứu gần đây, dựa trên số liệu tốt hơn, cho thấy rằng chênh lệch thu nhập làm giảm mức tăng trưởng kinh tế, và ngược lại, tăng trưởng kinh tế không có tác động tiêu cực trên sự thay đổi của mức phân hoá giàu nghèo (Nguyen, M.H. 2003: 298 tóm tắt một số công trình này). Gần đây, một số nhà kinh tế liên kết phân hóa giàu nghèo và xung đột xã hội (xem, thí dụ như, Alesina 1996 & Perrotti, Benhabib & Rustichini 1996, Schock 1996). Đây là một chủ đề sẽ được khai triển trong phần sau của bài này.

Nói tóm lại, phát triển bền vững cần hội đủ ba yếu tố:

• tổng sản phẩm thật chia đầu người gia tăng đều đặn năm này qua năm khác (nhất là khi nền kinh tế còn trong vòng phát triển);
• thành quả tăng trưởng được san sẻ tương đối đồng đều và mọi tầng lớp dân chúng đều có cơ hội bình đẳng như nhau; và
• môi trường thiên nhiên được duy trì thỏa đáng.

Đây chính là chủ đề của hai Hội nghị Thượng đỉnh về Phát triển Bền vững tại Rio de Janeiro năm 1992 và Johannesburg năm 2002. Xin lưu ý là ba khía cạnh của phát triển bền vững không độc lập mà tương tác với nhau. Các tương tác này có khi thuận (một xã hội bình đẳng có thể tăng trưởng kinh tế nhanh hơn một xã hội bất bình đẳng) và có khi nghịch (tăng trưởng tiêu thụ liên tục có thể hủy hoại môi trường nhiều hơn).

Vì sự đuổi bắt kinh tế giữa Việt Nam và các nước láng giềng là cuộc đua dài hạn,^[4] phát triển bền vững thường được các cơ quan chính quyền thông hiểu là giữ đều tốc độ gia tăng tổng sản phẩm chia đầu người năm này qua năm khác hay thập kỷ này qua thập kỷ khác. Theo lối suy nghĩ này, tăng truởng bền vững là một cột trụ chính trong chiến lược phát triển của chính phú nhằm hướng đến hai mục tiêu dài hạn: công nghiệp hóa và hiện đại hóa quốc gia. Sau đây là phát biểu của một cơ quan hữu trách tiêu biểu:

Tăng trưởng kinh tế bền vững là sức mạnh làm tăng cải tổ kinh tế, khắc phục nghèo đói và làm thuận lợi cho công nghiệp hóa (xem Tran T.D. 2002: 1).

Trong những năm gần đây, các nhà chuyên gia và làm chính sách bắt đầu quan tâm tới vai trò của môi trường trong phát triển bền vững tại Việt Nam (xem, thí dụ như, Nguyen, V.H. 2003, Trần, N.B. 2003). Nhiều người dân nhận thức rằng tăng trưởng kinh tế một cách thiển cận có khả năng làm cạn kiệt các tài nguyên không thể tái sinh hay hủy hoại môi sinh quá đà, và do đó gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng cho phát triển kinh tế và ngay cả sự sinh tồn của con người. Đây là một quan tâm hàng đầu cho Việt Nam, nhưng nó ra ngoài phạm vi bài viết này.

Trong phương diện phân phối thu nhập, phát triển kinh tế tại Việt Nam phô bày một đặc tính của nhiều nước đang phát triển: tỷ lệ đói nghèo giảm nhanh và liên tục trong khi chênh lệch thu nhập có xu hướng tăng lên. Nhờ vào tăng trưởng kinh tế, tỷ lệ hộ^[5] nghèo tại Việt Nam giảm mạnh từ 75% xuống 40% trong thập kỷ 1986-95 (xem UNDP 1997: 38). Thống kê xóa đói giảm nghèo tại Việt Nam gần đây hơn vẫn còn rất tốt nhưng không còn nhanh như thời kỳ 1986-95. Căn cứ theo Living Standards Measurement Survey, tỷ lệ hộ nghèo^[6] tại Việt Nam ước lượng vào khoảng 32% năm 2000, so với 37% năm 1998 (CHXHCHVN 2003: 19). Nếu dùng tiêu chuẩn lương thực của Việt Nam (2.100 calorie mỗi người một ngày), thì tỷ lệ hộ nghèo đói là 15% năm 1998 và ước lượng vào khoảng 13% năm 2000 (CHXHCHVN 2003: 19), phần lớn tập trung vào các vùng thôn quê và núi. Các thành quả phát triển kinh tế, nhất là xoá đói giảm nghèo, của Việt Nam đã được các nhà quan sát quốc tế (thí dụ như Giáo sư Joseph Stiglitz, người đoạt giải Nobel kinh tế học năm 2001) công khai khen ngợi (xem UNDP Việt Nam 2001).

Gần đây, nhờ vào các nguồn dữ kiện mới (thí dụ như Vietnam Household Living Standards Surveys 1992-93 và 1997-98 hay Multi-Purpose Household Survey của Tổng cục Thống kê Việt Nam), các nhà kinh tế Việt Nam và nước ngoài đã làm một số nghiên cứu ứng dụng về phân phối và chênh lệch thu nhập/tiêu thụ tại Việt Nam (Pham, L.H. & Pham. T.V. 2004 tóm tắt phần lớn các nghiên cứu này). Rất nhiều nghiên cứu về phân phối (thí dụ như Dollar & Glewwe 1998, Glewwe, Gragnolati & Zaman 2000, Liu 2001, vv) tập trung vào tiêu thụ thay vì thu nhập.[7] Tuy số liệu thu nhập của Việt Nam chưa khả tín và phương pháp nghiên cứu chưa hoàn hảo, các phát hiện của những công trình nghiên cứu này khá đồng nhất với nhau. Các kết luận chính là:

• tuy chênh lệch mức sống tại Việt nam có xu hướng tăng lên sau Đổi Mới, mức độ chênh lệch thu nhập tại Việt Nam tương đối thấp so với các nước láng giềng ;
• phân hóa giàu nghèo giữa thành thị và nông thôn tại Việt Nam tăng lên; và
• khoảng cách kinh tế giữa các vùng tại Việt Nam cũng tăng lên.

Một kết quả đáng quan tâm hơn cả là, dựa trên số liệu thu nhập từ MHPS 1995 và 1998, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia (2001) thấy rằng chênh lệch thu nhập tại Việt Nam tăng nhanh hơn người ta nghĩ khá nhiều.

3. Chênh lệch và Bất bình đẳng Kinh tế

3.1 Phúc lợi/vị trí kinh tế

Trước khi bàn về chênh lệch và bất bình đẳng kinh tế, chúng ta cũng nên nói sơ qua về phúc lợi/vị trí kinh tế. Phúc lợi/vị trí kinh tế của một cá nhân/gia đình là nguồn lực kinh tế mà cá nhân/gia đình đó nhận được, làm chủ và tiêu dùng (càng chỉ huy càng nhiều nguồn lực kinh tế thì phúc lợi kinh tế càng cao). Nguồn lực kinh tế thường được đo lường với các biến như thu nhập, tài sản, tiêu thụ và thư nhàn. Trong kinh tế học vi mô, phúc lợi kinh tế hay thỏa dụng (utility) của một cá nhân thường được xem là hàm đồng biến với tiêu thụ và thư nhàn của cá nhân đó.^[8] Nhìn từ một quan điểm rộng hơn, phúc lợi kinh tế không chỉ tùy thuộc vào thu nhập và thư nhàn, mà còn tùy thuộc vào sự phân phối thu nhập và tài sản, khả năng tiếp cận các dịch vụ cơ bản (như y tế, giáo dục)^[9]và tính lưu động xã hội từ liên thế hệ(intergenerational mobility).

Ngay cả nếu chúng ta chỉ tập trung vào thu nhập, tài sản và tiêu thụ, bản chất của các mối liên hệ giữa ba ý niệm này không đơn giản. Lấy ví dụ, một cá nhân có thu nhập thấp trong một vài thời kỳ vẫn có thể hưởng thụ mức tiêu thụ cao trong các giai đoạn đó nếu cá nhân này có thể vay mượn hoặc rút ra từ tài sản của mình. Ngược lại, một cá nhân có thể tiêu dùng thấp mặc dù có thu nhập cao nếu cá nhân này đang trả nợ hay để dành. Cũng có người có rất nhiều của cải nhưng thu nhập và tiêu thụ đều thấp (“giầu tài sản nhưng nghèo thu nhập”) nếu tài sản của họ bị trói buộc vào việc kinh doanh (ví dụ như các nhà nông). Do đó, chúng ta có thể đi đến sai lầm nếu chỉ dùng một trong ba tiêu chuẩn (thu nhập, tài sản và tiêu thụ) để xác định mức phúc lợi kinh tế.

Trong các nghiên cứu ứng dụng, vì sự giới hạn của dữ kiện, các nhà kinh tế phải dựa vào các thống kê có sẵn như thu nhập hay tiêu thụ. Mức độ chênh lệch kinh tế tùy thuộc rất nhiều vào tiêu chuẩn dùng để xác định mức phúc lợi kinh tế. Ví dụ, trong việc khảo sát các nguồn dữ liệu, các nhà nghiên cứu thấy rằng chênh lệch tiêu thụ luôn luôn có xu hướng thấp hơn chênh lệch thu nhập. Một lý do chính là vì tỷ lệ tiêu thụ/thu nhập có xu hướng giảm dần khi thu nhập tăng lên. Thêm nữa, nếu chúng ta có thể đo và kết hợp thư nhàn với tiêu thụ (hoặc thu nhập) thì chênh lệch tiêu thụ (hoặc thu nhập) và thư nhàn sẽ thấp hơn chênh lệch một mình tiêu thụ (hoặc thu nhập) mà thôi. Điều đó cho thấy các đo lường về chênh lệch kinh tế dựa trên một biểu trưng duy nhất chỉ có giá trị tương đối và giới hạn.

Trong phần lớn các điều tra thực tế, các nhà nghiên cứu có khuynh hướng dùng thu nhập làm biểu trưng cho phúc lợi kinh tế. Điều đó hàm ý chênh lệch/bất bình đẳng kinh tế đồng nghĩa với chênh lệch/bất bình đẳng thu nhập. Ngay cả trong trường hợp đơn giản này, các nhà kinh tế vẫn còn tranh luận làm sao định nghĩa và thông hiểu ý niệm thu nhập. Các vấn đề liên quan đến định nghĩa và đo lường thu nhập bao gồm:

• Các hình thức thu nhập khác nhau;
• Đơn vị thu nhập (cá nhân, gia đình hay hộ); và
• Thu nhập ngắn hạn hay thu nhập lâu dài.

Ba điểm này sẽ được khai triển trong Phụ lục 1. Ở đây, chúng ta chỉ cần lưu ý vài điểm chính sau đây:

• Vì sự phân phối tiêu thụ/thu nhập trong mỗi hộ không đồng đều, ước lượng chênh lệch tiêu thụ/thu nhập bằng tiêu thụ/thu nhập bình quân mỗi hộ sẽ đánh giá thấp (underestimate) tỷ lệ nghèo đói của trẻ em trong xã hội.
• Hệ số Gini bỏ quên ảnh hưởng của chu trình cuộc đời trên thu nhập, và do đó không những đánh giá quá cao (overestimate) chênh lệch thu nhập tại bất kỳ một thời điểm nào, mà còn có thể cho ấn tượng sai về xu hướng chênh lệch thu nhập qua thời gian.

Đây là những điểm mà các nhà nghiên cứu về phân phối thu nhập tại Viêt Nam cần chú ý và ứng dụng trong các khảo sát tương lai.

3.2 Chênh lệch kinh tế, bất bình đẳng kinh tế và ghen tỵ

Trong các nghiên cứu về phân phối thu nhập tại Việt Nam, các nhà nghiên cứu thường không phân biệt giữa chênh lệch kinh tế (economic inequality) và bất bình đẳng kinh tế (economic inequity). Bài này phân biệt hai ý niệm này. Chênh lệch kinh tế là một ý niệm thực chứng. Nó mô tả một sự kiện không chối cãi được, đó là phân phối thu nhập trong bất cứ xã hội nào, tại bất kỳ thời điểm nào, cũng không đồng đều. Ý niệm chênh lệch kinh tế tự nó không hàm ý phán đoán đạo đức, theo nghĩa chênh lệch kinh tế ít (nhiều) không nhất thiết là tốt (xấu). Một nhà kinh tế thực chứng sẽ tìm hiểu nguyên nhân và hậu quả của chênh lệch kinh tế, và đưa ra một vài đề xuất để làm giảm mức độ chênh lệch kinh tế, nếu cần thiết.

Bất bình đẳng kinh tế là một ý niệm chuẩn tắc. Nó mô tả sự sai lệch của phân phối thu nhập thực tế so với một phân phối thu nhập chuẩn nào đó. Nếu sự sai lệch càng ít (nhiều) thì mức dộ bất bình đẳng càng thấp (cao). Phân phối thu nhập chuẩn thường được suy ra từ quan điểm công bình xã hội mà đa số người trong xã hội chấp nhận. Ý niệm bất bình đẳng kinh tế hàm ý phán đoán đạo đức, theo nghĩa bất bình đẳng kinh tế ít (nhiều) là điều tốt (xấu). Dưới các tiền đề về công bình xã hội, một nhà kinh tế chuẩn tắc sẽ tìm hiểu nguyên nhân và hậu quả của bất bình đẳng kinh tế, và đưa ra một vài đề xuất để làm giảm mức độ bất bình đẳng kinh tế với mục đích làm tăng phúc lợi xã hội.

Công bình xã hội là một ý niệm chủ quan, phức tạp và đa diện. Trong kinh tế học chuẩn tắc, Varian (1974) định nghĩa công bình xã hội như sau. Coi vấn đề phân chia một tổng số hàng hoá cố định giữa một số tác nhân không đổi. Nếu, trong một phân phối nào đó, cá nhân i muốn bó hàng hoá của cá nhân j hơn cái của chính mình, ta nói ighen tỵ j. Nếu trong một phân phối x, không tác nhân nào ghen tỵ, ta nói x công bình. Trong một xã hội không sản xuất, nếu các cá nhân đều có cùng một ưa thích lồi^[10] (convex preferences) như nhau, chia tổng số hàng hoá đồng đều là phân phối bình đẳng duy nhất (Varian 1974: 70). Kết quả này phù hợp với quan điểm “cần” theo đó các cá nhân trong một xã hội, dưới cùng một văn hóa, đều có nhu cầu giống nhau.

Trong một xã hội có sản xuất, vấn đề phân phối trở nên phức tạp hơn rất nhiều vì các tác nhân có thể đóng góp khác nhau cho sản lượng xã hội. Một cá nhân i chỉ có thể than phiền một cách chính đáng về tiêu thụ của cá nhân j nếu i đóng góp (hay sẵn sàng đóng góp) tương đương như j cho sản lượng xã hội. Dưới một số giả thiết quen thuộc, Varian (1974: 75) chứng tỏ rằng phân phối thu nhập từ thị trường cạnh tranh hoàn hảo là phân phối công bình xã hội. Đề xuất này có thể xem là tiêu biểu cho quan điểm “đóng góp”. Theo quan điểm này, thu nhập của các cá nhân trong một xã hội phải phản ánh sự đóng góp của cá nhân đó trong quá trình sản xuất.

Trên thực tế, phần lớn quan điểm về công bình xã hội của người ta nằm giữa hai quan điểm cần và đóng góp nói trên. Quan điểm cần (phân chia đồng dều) không thể chấp nhận được vì sự khác biệt trong sự đóng góp của các cá nhân cho sản lượng xã hội. Ngược lại, quan điểm đóng góp cũng không thể chấp nhận một cách hoàn toàn vì nó (i) loại trừ các cá nhân không thể đóng góp cho sản xuất (ví dụ như vì lý do bệnh tật), và (ii) không quan tâm đến sự bình đẳng trong cơ hội (ví dụ như một cá nhân vì gia cảnh nghèo không thể đi học để tăng cao năng suất trong tương lai). Đại đa số người trong xã hội không tin rằng phân phối thu nhập thị trường là công bình.

Từ quan điểm xã hội học, bình đẳng xã hội giữa hai cá nhân i và j đòi hỏi

Đầu ra của i/Đầu vào của i = Đầu ra của j/Đầu vào của j

Định nghĩa trên có thể nới rộng cho nhiều cá nhân. Ứng dụng điều kiện này vào kinh tế học, chúng ta có thể nói rằng bình đẳng kinh tế giữa hai cá nhân i và j đòi hỏi

Lương của i/Giá trị lao động của i = Lương của j/Giá trị lao động của j

mà trong đó giá trị lao động bao hàm khả năng, trí tuệ và sự cố gắng của người đi làm. Xin lưu ý ngay là định nghĩa trên không thể áp dụng cho các cá nhân mà giá trị lao động triệt tiêu. Định nghĩa trên hàm ý bất bình đẳng kinh tế xẩy ra cho i (hay j) nếu

Lương của i/Giá trị lao động của i< (>) Lương của j/Giá trị lao động của j

Tóm lại, chúng ta thấy rằng không phải tất cả chênh lệch kinh tế đều là bất bình đẳng kinh tế. Nói tổng quát, chúng ta có thể viết:

Bất bình đẳng thu nhập = Chênh lệch thu nhập – Chênh lệch thu nhập do sự khác biệt trong năng suất

Nếu không điều chỉnh đúng mức, chênh lệch kinh tế sẽ ước lượng quá cao (overestimate) bất bình đẳng kinh tế.

Lập luận trên có thể được minh họa qua chỉ số Gini. Chúng ta có thể thấy ngay rằng chỉ số Gini là một đo lường về chênh lệch kinh tế, không phải về bất bình đẳng kinh tế. Như vậy đường 45 độ trong biểu đồ Lorenz thật sự không phải là đường công bình tuyệt đối (absolute equality) như người ta quen gọi. Một cách điều chỉnh cho năng suất kinh tế là giả thử năng suất là hàm đồng biến của chu trình cuộc đời. Nói khác đi, chênh lệch thu nhập do ảnh hưởng của chu trình cuộc đời là do năng suất sản xuất. Do đó, muốn đo bất bình đẳng kinh tế, chúng ta cần điều chỉnh phân phối thu nhập cho tương quan độ tuổi-thu nhập. Đây chính là bản chất của đề xuất Paglin (xem thêm Phụ lục 1). Đề xuất này có thể tổng quát hoá như sau.

Mức lương của người đi làm tùy thuộc nhiều vào vốn con người (trình độ giáo dục và kinh nghiệm nghề nghiệp) của họ. Podder & Tran-Nam (2003) cho rằng chênh lệch lương bổng do khác biệt về vốn con người trong các quốc gia đã phát triển có thể chấp nhận được trên quan điểm công bình phân phối. Lập luận của họ có thể tóm tắt như sau:

Trong các quốc gia đã phát triển, phần lớn cá nhân có thể lựa chọn mức độ giáo dục tùy theo năng khiếu trời ban và sự cố gắng của họ. Như vậy, vốn con người của một cá nhân tuỳ thuộc vào năng khiếu trời ban và sự chọn lựa đầu tư giáo dục trong quá khứ cũng như sự chịu khó học hỏi khi đi làm. Bất bình đẳng kinh tế không phải là chênh lệch trong lương bổng do sự khác biệt giữa vốn con người. Bất bình đẳng kinh tế chỉ là phần chênh lệch kinh tế còn sót lại sau khi chúng ta đã điều chỉnh thu nhập lương cho vốn con người.

Đề xuất Podder & Tran-Nam có thể xem là một nới rộng tự nhiên của cải tiến Paglin (thay tuổi bằng vốn con người). Xin cũng lưu ý rằng đề nghị của Podder & Tran-Nam không thể áp dụng cho các nước đang phát triển như Việt Nam bởi vì rất nhiều học sinh/sinh viên Việt Nam không thể tự do lựa chọn mức độ đầu tư cho vốn con người của họ.

4. Thiếu thốn tương đối

4.1 Hiệu quả Pareto

Sự phân phối thu nhập và tiêu thụ là một ý niệm mấu chốt trong trong kinh tế học phúc lợi.^[11]Trong bộ môn này, đại đa số các nhà kinh tế áp dụng một tiêu chuẩn gọi là hiệu quả Pareto^[12]để đánh giá các sự lựa chọn khác nhau. Một phân phối nguồn lực hay tình thế kinh tế được gọi là hiệu quả Pareto, hay tối ưu Pareto, nếu không ai có thể trở nên khá hơn mà không một ai khác bị trở thành kém đi.^[13] Như vậy một thay đổi được xem là cải tiến Pareto nếu ít nhất có một người khá hơn mà không ai bị kém đi.^[14] Hai định lý cơ bản trong kinh tế học phúc lợi diễn tả liên hệ giữa thị trường cạnh tranh và hiệu quả Pareto: (i) nếu một nền kinh tế cạnh tranh hoàn hảo (dưới một số giả thiết nhất định), nền kinh tế ấy có hiệu quả Pareto, và (ii) bất cứ một phân phối tối ưu Pareto đều có thể đạt được bằng một hệ thống thị trường phi tập trung.Hai định lý này biện minh cho sự tối ưu của hệ thống thị trường cạnh tranh hoàn hảo dưới một số giả thiết nhất định nào đó.

Ý niệm hiệu quả Pareto có một đặc tính mà chúng ta cần lưu ý. Tiêu chuẩn này có tính cách cá nhân theo nhiều nghĩa khác nhau. Quan trọng hơn hết là hiệu quả Pareto chỉ liên quan đến phúc lợi của từng cá nhân, mà không quan tâm đến phúc lợi tương đối của các cá nhân với nhau. Nói rõ hơn, phúc lợi của các cá nhân độc lập với nhau theo nghĩa phúc lợi của bất kỳ một cá nhân nào đó đều không tùy thuộc vào phúc lợi của bất cứ cá nhân khác. Do đó, một thay đổi giúp các người giàu khá hơn và làm các người nghèo vẫn không đổi được xem là một cải tiến Pareto. Đây là một đòi hỏi khá cực đoan vì bản tính của con người trong một cộng đồng là so sánh với nhau, giống như câu tục ngữ Việt Nam: “Thua trời một vạn không bằng thua bạn một ly”.

Vị thế tương đối giữa các cá nhân là một ý niệm rất quen thuộc trong xã hội học. Các nhà xã hội học thường hay giả thử người ta quan tâm đến vị trí tương đối của họ so với các người khác, hoặc ở trong môi trường gần gũi, hoặc trong hệ thống xã hội lớn hơn. Rainwater (1974: 22) cho rằng ý kiến này bắt nguồn ít ra từ Marx, người đã nhận định như sau:

Sự ham muốn và vui thích của chúng ta nẩy sinh ra từ các sinh hoạt xã hội, do đó chúng ta đo lường các thứ này bằng giá trị xã hội thay vì giá trị của các vật thể phục vụ cho các sự thỏa mãn đó. Bởi vì các thứ này có bản chất xã hội, chúng có giá trị tương đối.

4.2 Ghen tỵ and thiếu thốn tương đối

Chênh lệch hay bất bình đẳng kinh tế có thể xem là một nguyên nhân chính cho ghen tỵ, bất mãn và oán giận trong cộng đồng hay xã hội. Nếu người ta suy nghĩ và hành xử một cách hợp tình, hợp lý, họ chỉ nên quan tâm đến bất bình đẳng kinh tế (chênh lệch kinh tế còn sót lại sau khi đã điều chỉnh cho sự cố gắng, giá trị lao động, vv). Nhưng trong thực tế, một cá nhân có thể quan sát thu nhập hay tiêu thụ của các người khác nhưng khó quan sát chính xác sự cố gắng hay giá trị lao động của các người này. Vì thế, người ta khó phân biệt rõ ràng giữa chênh lệch và bất bình đẳng kinh tế, và thường chỉ so sánh với người hơn mình. Nói một cách khác, ghen tỵ và bất mãn thường xẩy ra khi một cá nhân so sánh với một cá nhân khác có nhiều nguồn lực kinh tế hơn mình. Do đó, để đơn giản hoá vấn đề, chúng ta sẽ không phân biệt chênh lệch và bất bình đẳng kinh tế trong phần này.

Ghen tỵ and thiếu thốn tương đối là hai ý niệm rất gần nhau, và do đó có thể xem là một. Một cá nhân i với vectơ tiêu thụ xi cảm thấy ghen tỵ một cá nhân jvới vectơ tiêu thụ xj nếu (và chỉ nếu) cá nhân i thích xj hơn xi. Nhưng nếu cá nhân i không thích xj hơn xi, cá nhân i không cảm thấy thương hại cá nhân j. Tương tự, một cá nhân i với thu nhập yi cảm thấy thiếu thốn so với một cá nhân jvới thu nhập yj nếu (và chỉ nếu) yi< yj. Nhưng nếu yi ³ yj, cá nhân i không thấy dư dả hay hài lòng so với cá nhân j.Ghen tỵ hay thiếu thốn tương đối làm giảm phúc lợi của cá nhân, và do đó làm giảm phúc lợi của toàn xã hội. Xin lưu ý là cả hai định nghĩa trên đều có tính cách một chiều. Một cá nhân cảm thấy ghen tỵ hay thiếu thốn so với người hơn mình, nhưng không cảm thấy thương hại hay dư dả so với người kém mình. Đây có thể xem là một giới hạn cho cả hai ý niệm.

Nếu cá nhân ighen tỵ cá nhân j, cá nhân i không đủ khả năng mua vectơ tiêu thụ xj, nghĩa là tổng chi phí (hay thu nhập) của cá nhân i thấp hơn tổng chi phí (hay thu nhập) của cá nhân j. Trong trường hợp này, cá nhân i cũng cảm thấy thiếu thốn so với cá nhân j. Nếu cá nhân i cảm thấy thiếu thốn so với cá nhân j, thu nhập tương ứng với vectơ tiêu thụ xjlớn hơn thu nhập tương ứng với vectơ tiêu thụ xi, nghĩa là cá nhân i thích xj hơn xi. Trong trường hợp này, cá nhân i cũng ghen tỵ cá nhân j. Nói tóm lại, ghen tỵ và thiếu thốn tương đối là hai ý niệm tương đương nhau. Trong phần còn lại, chúng ta sẽ chỉ tập trung vào ý niệm thiếu thốn tương đối.

Dùng ký hiệu RDij cho thiếu thốn của cá nhân i so với cá nhân j, ta có thể xem RDij là hàm của sự khác biệt (yj–yi). Hàm này dương nếu yj > yi và triệt tiêu nếu yj £ yi . Thêm nữa, hàm này được giả thử là khả vi, luôn luôn tăng và lõm đối với yj, và luôn luôn giảm và lồi đối với yi. Định nghĩa trên giúp cho ta thấy sự khác biệt giữa hiệu quả Pareto và thiếu thốn tương đối. Xét một thay đổi tình huống kinh tế trong đó yj tăng và yi không đổi. Theo định nghĩa trong kinh tế học phúc lợi, ta có thể nói tình huống này là một cải tiến Pareto vì phúc lợi của cá nhân j tăng và phúc lợi của cá nhân j không đổi. Tuy nhiên, tình huống này cũng làm tăng thiếu thốn tương đối của cá nhân ităng so với cá nhân j. Do đó, chúng ta chưa thể kết luận ngay là phân phối này làm tăng phúc lợi của toàn xã hội. Dĩ nhiên, nếu cá nhân j đồng ý chuyển giao một số thu nhập của mình cho cá nhân i, chúng ta có thể tìm được một phân phối mới (so với tình huống ban đầu) vừa làm tăng phúc lợi cho từng cá nhân, vừa không tăng thiếu thốn của cá nhân i so với cá nhân j.^[15]

Dùng ký hiệu Ci để chỉ tập hợp những người mà cá nhân i muốn so sánh với họ. Từ định nghĩa bên trên, chúng ta có thể suy ra thiếu thốn tương đối của cá nhân i (RDi) so với nhóm so sánh này là tổng của RDij cho tất cả j thuộc về nhóm so sánh Ci. Như vậy, thiếu thốn tương đối của toàn xã hội (RD) tổng của RDj cho tất cả thành viên i.

Tóm lại, giữa hai cá nhân, thiếu thốn tương đối là hàm đồng biến của chênh lệch thu nhập, và chỉ triệt tiêu khi thu nhập được phân phối đồng đều giữa hai người. Một câu hỏi tự nhiên là sự liên hệ này có hiệu lực cho thiếu thốn tương đối của tất cả mọi người trong xã hội không? Nói một cách khác, tổng thiếu thốn tương đối toàn xã hội RD có thể xem là hàm đồng biến đơn điệu (monotonically increasing) của chênh lệch thu nhập toàn xã hội hay không? Nếu câu trả lời là khẳng định, thì chỉ số Gini cũng có thể xem là một đo lường cho tổng thiếu thốn tương đối toàn xã hội. Điều này làm tăng giá trị lý thuyết và ứng dụng của hệ số Gini (G) trong các nghiên cứu phân phối thu nhập. Nếu câu trả lời là phủ định, thì tổng thiếu thốn tương đối toàn xã hội RD liên hệ với chỉ số Gini như thế nào?

Chúng ta thấy ngay rằng khi tổng thu nhập được phân phối đồng đều trong xã hội, chênh lệch thu nhập toàn xã hội triệt tiêu (G = 0) và thiếu thốn tương đối không hiện hữu trong xã hội (RD = 0). Khi phân phối thu nhập trong xã hội không đồng đều, tổng thiếu thốn tương đối và chênh lệch thu nhập toàn xã hội thay đổi như thế nào? Đây là một câu hỏi đã gây ra tranh luận giữa các nhà nhiên cứu và, cho đến nay, vẫn chưa có sự đồng ý của toàn thể giới học giả. Câu trả lời tùy thuộc cốt yếu vào sự chọn lựa nhóm so sánh. Nhìn chung, chúng ta có thể nhận thấy hai trường phái với hai lối thông hiểu khác nhau: kinh tế học và xã hội học. Để nắm vững vấn đề hơn, chúng ta cần xem xét thêm ý niệm thiếu thốn tương đối và nhóm so sánh.

4.3 Thiếu thốn tương đối và nhóm tham khảo so sánh

Ý niệm thiếu thốn tương đối bắt nguồn từ các khảo cứu xã hội. Từ thiếu thốn tương đối chính thức xuất hiện lần đầu trong The American Soldier của Stouffer và các đồng tác giả (1949). Tuy nhiên, Stouffer và các đồng tác giả không đưa ra một phát biểu toàn diện về ý niệm thiếu thốn tương đối. Davis (1959) là người đầu tiên chính thức hóa ý niệm thiếu thốn tương đối và phân biệt giữa bất bình đẳng kinh tế và thiếu thốn tương đối. Phương pháp phân tích của Davis nhấn mạnh đến sự phân hoá của xã hội thành hai nhóm: thiếu thốn và không thiếu thốn.

Nhà xã hội học Anh Runciman (1966) có thể xem là người có công nhất trong việc công thức hóa thiếu thốn tương đối và các ý niệm liên hệ. Runciman thấy rằng mức độ bất mãn của các thành viên trong các nhóm xã hội khác nhau tại Anh không tương ứng với các chỉ số khách quan về thiếu thốn xã hội hay kinh tế của các nhóm này. Để giải thích hiện tượng này, Runciman lập luận rằng mức độ bất mãn của một cá nhân tùy thuộc vào sự khác biệt giữa điều kiện kinh tế và xã hội của cá nhân đó với các điều kiện mà cá nhân đó nghĩ rằng các thành viên của một nhóm tham khảo nào đó được hưởng. Runciman phân biệt ba nhóm tham khảo:

• Nhóm tham khảo so sánh (comparative reference group): Nhóm trực tiếp chịu trách nhiệm làm nẩy sinh ra thiếu thốn tương đối. Đây là nhóm mà cá nhân lấy đó mà so sánh
• Nhóm tham khảo chuẩn tắc (normative reference group): Đây là nhóm mà cá nhân mong muốn trở thành một thành viên.
• Nhóm thành viên (membership group): Đây là nhóm mà cá nhân thay mặt để yêu sách với nhóm tham khảo so sánh.

Rucinman (1966: 10 & 19) cho rằng thiếu thốn tương đối của một cá nhân đồng biến với sự khác biệt thu nhập giữa các người trong nhóm tham khảo so sánh và cá nhân đó và số người trong nhóm tham khảo so sánh (như các định nghĩa trong phần 4.2).

Ở đây chúng ta chỉ cần tập trung vào nhóm tham khảo so sánh và nhóm thành viên. Chúng ta có thể phân biệt hai trường hợp:

• (a) Nhóm thành viên và nhóm tham khảo so sánh là một hay gần như trùng khớp: tức là một cá nhân so sánh với những người trong cùng nhóm của mình.
• (b) Nhóm thành viên và nhóm tham khảo so sánh khác nhau: tức là một cá nhân so sánh với những người khác nhóm của mình.

Các ví dụ cho trường hợp (a) như sau. Stouffer và các đồng tác giả quan sát rằng thiếu thốn tương đối trong Không lực Mỹ cao hẳn hơn trong Quân cảnh Mỹ mặc dù xác xuất được thăng chức trong Không lực Mỹ cao (47%) gần gấp đôi xác xuất được thăng chức trong Quân cảnh Mỹ (24%). Điều này cho thấy các quân nhân trong Không lực Mỹ không so sánh với Quân cảnh Mỹ mà chỉ so sánh trong nhóm thành viên của mình. Tương tự, Runciman thấy rằng tại Anh các người khá giả có thể bất mãn nhiều hơn những người nghèo. Lý do là bởi vì các người khá giả so sánh với giới giàu có, quý tộc, trong khi người nghèo thường chọn nhóm tham khảo rất khiêm nhường.

Nếu xã hội phân hoá thành hai nhóm và hai nhóm này so sánh với nhau, Davis chứng tỏ rằng tổng thiếu thốn lên đến cực đại khi số thành viên của hai nhóm này bằng nhau. Lập luận của Davis như sau. Gọi p là tỷ lệ những người thiếu thốn trong xã hội và q (1 º 1–p) là tỷ lệ những người không thiếu thốn trong xã hội. Xác xuất chọn hai người trong đó một người thiếu thốn và một người không thiếu thốn là pq (chỉ có trường hợp này mới sinh ra bất mãn xã hội). Do đó tổng thiếu thốn tương đối toàn xã hội sẽ là RD = Bpq trong đó B là một hằng số dương. Hàm RD lên đến cực đại khi p = q = 0.5. Tương tự, Runciman tập trung vào trường hợp mà trong đó nhóm thành viên (ví dụ như giới lao động) khác với nhóm tham khảo so sánh (giới trung lưu), vì đó là kết hợp dễ làm nảy sinh bất mãn chính trị nhất.

Sen (1973, 1976) là nhà kinh tế đầu tiên liên kết đo lường chênh lệch thu nhập (chỉ số Gini) với thiếu thốn tương đối bằng cách bầy tỏ rằng chỉ số Gini có thể viết thành tổng số các khác biệt thu nhập với hệ số tiêu chuẩn hoá (weighted normalised sum). Sen (1973) viết:

Trong bất cứ so sánh hai người, cá nhân với thu nhập thấp hơn có thể xem là gánh chịu sự buồn phiền khi biết điều này. Sự phiền muộn này tỷ lệ thuận với sự khác biệt giữa hai thu nhập. Tổng các sự phiền muộn này cho tất cả so sánh hai người chính là hệ số Gini.

Nói gọn lại, Sen đã đề xuất một lối thông hiểu hệ số Gini như là một đo lường của tổng thiếu thốn của toàn xã hội. Trong lối giải thích này, Sen giả thử nhóm tham khảo so sánh của bất kỳ cá nhân nào cũng là toàn thể xã hội. Đường lối này đã được Yitzhaki (1979) và Hey & Lambert (1980) triển khai. Yitzhaki (1970) chứng tỏ rằng tích mG (m là thu nhập bình quân) tương ứng với một đề xuất của Runciman về thiếu thốn tương đối (sự thiếu thốn tương đối của một cá nhân là một hàm đồng biến với tỷ lệ người có thu nhập cao hơn cá nhân này). Hey & Lambert (1980) cho thấy một số đặc tính quen thuộc của đường Lorenz có thể được làm sáng tỏ một cách tự nhiên trong khuôn khổ thiếu thốn tương đối. Berribi & Silber (1985) đi xa hơn nữa khi chứng minh rằng tất cả chỉ số chênh lệch thu nhập đều có thể thông hiểu là chỉ số thiếu thốn tương đối.

4.4 Thiếu thốn tương đối và chênh lệch thu nhập

Thảo luận bên trên cho thấy sự khác biệt giữa trường phái xã hội học và kinh tế học. Các nhà kinh tế cho thấy, khi bất kỳ cá nhân nào cũng so sánh với tất cả thành viên khác trong toàn xã hội, bất cứ đo lường nào của tổng chênh lệch thu nhập (ví dụ như hệ số Gini) đều là một biểu trưng cho tổng thiếu thốn tương đối cho toàn xã hội. Các nhà xã hội học nhấn mạnh sự khác biệt giữa nhóm thành viên và nhóm tham khảo so sánh. Họ xem thiếu thốn tương đối như là sự phân hoá của phân phối nguồn lực kinh tế xã hội, và do đó có thể xem là nhiên liệu cho các xung đột xã hội và chính trị giữa nhóm thiếu thốn và nhóm không thiếu thốn. Theo lối thông hiểu này, tổng thiếu thốn tương đối toàn xã hội không phải là hàm đồng biến của tổng chênh lệch thu nhập. Điều này hàm ý một xã hội rất chênh lệch có thể đạt mức độ tổng thiếu thốn tương đối thấp, như đã chứng minh bởi Yitzhaki (1982).

Gần đây hơn, vài nhà kinh tế đã dùng phương pháp tiên đề để tìm kiếm các chỉ số cho tổng thiếu thốn tương đối từ quan điểm xã hội học (xem Estaban & Ray 1994, Podder 1996). Các lập luận chính của Podder có thể tóm tắt như sau:

• Nguyên lý Pigou–Dalton xác định khi một người giàu chuyển nhượng một số thu nhập cho một người nghèo, chênh lệch thu nhập nhất thiết giảm. Nguyên lý này không có hiệu lực tổng quát trong trường hợp thiếu thốn tương đối. Khi một người giàu chuyển nhượng một số thu nhập cho một người nghèo, thiếu thốn tương đối có thể tăng.
• Khi G = 0, RD = 0 như đã lý luận bên trên. Nhưng khi G = 1, RD cũng gần triệt tiêu. Đó là trường hợp một cá nhân chiếm hữu gần hết tổng thu nhập trong xã hội, và phần thu nhập còn lại được chia đều cho tất cả thành viên khác. Một cá nhân với thu nhập vừa đủ sống chỉ so sánh với các người trong nhóm thành viên của mình (không bao gồm người có thu nhập cao nhất trong xã hội), và do đó không cảm thấy thiếu thốn tương đối.
• Tổng thiếu thốn tương đối cho toàn xã hội đồng (nghịch) biến với G khi G nhỏ (lớn) hơn 0.5. Tổng thiếu thốn tương đối cho toàn xã hội lên đến cực đại khi một nửa tổng số thành viên xã hội có thu nhập vừa đú sống (nhóm thiếu thốn) và một nửa tổng số thành viên xã hội chia đều tổng số thu nhập còn lại (nhóm không thiếu thốn). Điểm này tương ứng với G = 0.5.

Dựa trên các lập luận trên, Podder đề xuất một chỉ số cho tổng thiếu thốn tương đối như sau RD = 2G nếu G £ 0.5 và RD = 2(1–G) nếu G > 0.5. Lối phân tích của Podder trung thực với quan điểm xung đột của xã hội học và phù hợp với các chuyển biến lịch sử. Vì thế đây là cách thông hiểu thiếu thốn tương đối mà tác giả bài viết này ủng hộ.

4.5 Một vài ứng dụng vào các hiện tượng xã hội

Trong buổi đầu của văn minh nhân loại, khi con người chưa sống thành xã hội có tổ chức, hoạt động kinh tế chính yếu của con người là săn bắt, hái lượm. Vào thời kỳ này, thu nhập (dưới dạng tiêu thụ) thường được phân phối một cách hợp lý theo đóng góp và nhu cầu. Đây là tình trạng mà trong đó chênh lệch thu nhập và thiếu thốn tương đối đều thấp. Thời kỳ phong kiến có thể mô tả bắng sự phân cực hoá của xã hội với mộ thiểu số rất nhỏ thuộc nhóm không thiếu thốn (“có”) và hầu hết số còn lại thuộc nhóm thiếu thốn (“không có”). Đây là tình trạng mà trong đó chênh lệch thu nhập rất cao và thiếu thốn tương đối rất thấp. Điều này có thể giải thích phần nào tại sao xã hội phong kiến đã tồn tại một thời gian khá dài trong lịch sử con người.

Khi tổng thiếu thốn toàn xã hội lên đến cực đại, sự bất mãn và oán giận cũng đến cực điểm, và đây là giai đoạn mà xác suất xung đột xã hội cao nhất. Khá nhiều sự kiện lịch sử gần đây có thể giải thích bằng thiếu thốn tương dối. Hirschman (1973) cho thí dụ về nội chiến tại Nigeria và sự tách rời của Pakistan và Bangladesh. Pakistan và Bangladesh lúc bấy giờ có dân số ngang nhau. Khi Pakistan và Bangladesh trở thành nước theo đạo Hồi, bộ máy hành chính của hai nước được các người Pakistan điều khiển. Các nhà hành chính này chuyển nguồn lực của Bangladesh và hầu hết viện trợ nước ngoài để đạt được phát triển kinh tế cho Pakistan, còn Bangladesh thì bị lãng quên. Nhưng tại sao nội chiến không xẩy ra sớm hơn? Hirschman giải thích điểm này một cách khá thuyết phục qua tác dụng đường hầm (tunnel effect). Khi quá trình phát triển bắt đầu, chỉ một thiểu số dân chúng hưởng quyền lợi kinh tế. Nhóm thiếu thốn chưa bất mãn vì các thành viên của nhóm này kỳ vọng họ cũng sẽ hưởng quyền lợi kinh tế một ngày gần đây. Sau khi chờ đợi quá lâu, sự thấu cảm ban đầu trở thành cảm giác thiếu thốn tương đối. Khi đủ số người cùng cảm nhận như vậy, xung đột xã hội bắt đầu xẩy ra. Sự tan rã của Pakistan–Bangladesh là một thí dụ của mức tổng thiếu thốn tương đối lên đến cực điểm.