ChúngTa.com

Cách đây mấy năm, ở Trường đại học Goteborg, tôi có dịp thảo luận với giáo sư xã hội học P. Therborn để tìm hiểu thêm về tâm tính người Thụy Điển. Trong lĩnh vực này (nói chung cho các vấn đề: tính cách dân tộc, tâm lý dân tộc, bản sắc dân tộc, truyền thống dân tộc, tính dân tộc...) ông cho là phải hết sức thận trọng, nếu không sẽ đi đến khiên cưỡng, gán ghép, rơi vào đầu óc chủng tộc; đây là một lĩnh vực rất tương đối, thay đổi tùy từng thời kỳ lịch sử, từng vùng, và cả từng cá nhân nữa. Tôi thấy nhận định này hoàn toàn đúng.

Ở Việt Nam, từ sau khi Cách mạng tháng Tám, 1945, giành lại được độc lập dân tộc, đã có đến hàng trăm cuộc hội thảo lớn nhỏ, một khối lượng lớn sách báo viết về lĩnh vực này. Điểm lại những nét chính, có thể tóm tắt những nét tích cực chủ yếu như sau của người Việt:

- Người Việt có tinh thần cộng đồng cao; dân tộc sớm phát triển (gia đình - làng - nước). Lý do: tập hợp chống ngoại xâm, đắp đê. Hạt nhân: làng xã cổ truyền.

- Tinh thần yêu nước là một yếu tố chủ yếu.

- Có một nền văn hóa lâu đời (tầm quan trọng của tiếng Việt) - Hiếu học

- Lao động cần cù, sáng tạo, thông minh... khéo tay (ảnh hưởng trồng lúa nước). Ý thức tiết kiệm.

- Dấu ấn gia đình: cách xưng hô trong ngôn ngữ xã hội, hiếu thảo, trọng người già, đoàn kết thân ái làng - nước.

- Thích nghi để tồn tại, ứng xử mềm mỏng. Thiết thực, cụ thể, dung hòa. Trọng thực tế và kinh nghiệm.

- Quen sống thanh bạch, đơn sơ mộc mạc. Do đó thích cái bình dị, cái khéo, xinh, duyên dáng hơn tìm cái huy hoàng tráng lệ.

- Tư duy không triết học, siêu hình, ngả về lưỡng hợp biểu tượng, thích cụ thể.

- Tình cảm tôn giáo bàng bạc (religosité), không cuồng tín. Ảnh hưởng còn mạnh của các tín ngưỡng bản địa (vật linh).

- Tác động sâu sắc của Phật giáo và Khổng học.

- Đa cảm hơn duy lý, trữ tình, thích thơ.

- Trong bậc thang giá trị, cái thiện thường vượt lên cái chân và cái mỹ, do đó luân lý và đạo đức có giá trị cao nhất.

Đó là những điểm tích cực trong tính cách Việt.

Cho đến nay, những nhà nghiên cứu Việt Nam bàn về bản sắc dân tộc, văn hóa Việt Nam... chỉ nói đến những đặc điểm tích cực, lặp đi lặp lại: tinh thần cộng đồng, truyền thống yêu nước, nhân ái, lao động cần cù... Ít người đi sâu, phân tích cái xấu, nhất là trong mối liên quan đến hiện trạng; có đề cập đến chăng, thì cũng chỉ liệt kê qua loa.

Tôi nghĩ thái độ thận trọng ấy là đúng, trong thời gian kháng chiến cứu quốc cần đề cao lòng tự hào dân tộc. Nhưng ngày nay, đứng trước tình hình cạnh tranh quốc tế gay go, thái độ nghiên cứu khoa học để đóng góp xây dựng con người Việt Nam mới, phải biết cả cái xấu để loại trừ, vì một dân tộc cũng như một cá nhân đều có tốt xấu.

Tại một cuộc hội thảo về Chiến lược Văn hóa của ta ở một tòa báo, có người đặt vấn đề: Theo một số nhà kinh doanh ngoại quốc, người Việt Nam không được thật thà lắm? Lập tức có một người khác đập cho tơi bời, nói là nếu ta thiếu thật thà, đạo đức thì sao ta thắng nổi bao nhiêu kẻ xâm lăng, khién thế giới phải kinh ngạc. Tôi cho đó là một ứng xử phi khoa học. Bất cứ giả thuyết nào cũng có thể được đặt ra, muốn chứng minh hay bác bỏ phải có lý lẽ. Không nên có định kiến là dân tộc ta cái gì cũng tốt, mà trước đã tốt thì bây giờ cũng tốt.

Ta nói là ta có tinh thần đoàn kết dân tộc cao. Nhưng giải thích thế nào được là thái độ ích kỷ, vụ lợi, cá nhân của nhiều Việt kiều ở Nga, nếu so sánh với thái độ đoàn kết giúp đỡ nhau của Hoa kiều ở Nga, nhất là ở Pháp hay Mỹ (ai đã đi qua đều thấy rõ)

Phân tích tâm lý của dân tộc mình, những nhà dân tộc học nước ngoài không ngại đề cập đến cái xấu. Thí dụ cuộc điều tra về nói dối ở Bắc Âu đem lại kết quả: 13% người Đan Mạch cho nói dối là xấu, người Phần Lan: 22%, người Na Uy: 38%, người Thụy Điển là: 60%; người ta cũng phân tích lý do. Higuchi nghiên cứu và so sánh tính sĩ diện của người Nhật Bản và người Việt Nam. Lỗ Tấn phân tích tính A.Q¹⁾ của người Trung Quốc.

Một số nhà nghiên cứu của ta có nêu một cách dè dặt những nhược điểm và khuyết điểm của dân tộc ta như sau:

- Do chiến tranh liên miên, nên phát triển xã hội của ta mang tính bất thường. Các kết cấu kinh tế - xã hội thường bị gián đoạn, phát triển chậm lại hoặc bị thui chột.

- Mặt trái của tinh thần cộng đồng cao là sĩ diện thái quá, tính cục bộ địa phương.

- Tính cách cá nhân khó phát triển vì bị ức chế, khó đổi mới (kể cả kinh tế, kỹ thuật)

- Chủ nghĩa gia đình làng xã chuyển sang quan hệ xã hội: chủ nghĩa bình quân, tùy tiện, dễ bao che bè phái. Dễ sùng bái, thần thánh hóa.

- Do kinh tế tiểu nông - tiểu công nghiệp: có thái độ ghen ghét đố kỵ, làm ăn tùy tiện, thiếu ý thức kỷ luật, làm ăn nhỏ, manh mún, không biết lo xa, hạch toán kinh tế.

- Yếu tư duy lôgic, óc phân tích thực nghiệm và luận lý. Dễ cầu may.

- Dũng cảm hy sinh vì nước (nhất là trong chiến tranh), nhưng thiếu tính can đảm của người công dân.

Trên đây là một số ý kiến sơ bộ tập hợp để chúng ta cùng tham khảo, nghiên cứu...

¹⁾A.Q là truyện ngắn của Lỗ Tấn mô tả đặc tính an phận, căn bệnh tự cao, tự sướng tinh thần hay thắng lợi tinh thần, luôn bằng lòng với những gì mình có, dù bất kỳ điều tồi tệ nào của giai cấp thống trị ở Trung Quốc. Phép thắng lợi tinh thần là tạo ra những thắng lợi trong tưởng tượng mà thực chất là thất bại. Người khác đánh AQ, AQ bị thua, AQ cho rằng nó đánh mình chẳng khác gì nó đánh bố nó. Về gia thế của AQ không ai biết, nhưng AQ luôn luôn huyênh hoang: Nhà tao xưa kia có bề có thế bằng mấy mày kia, thứ mày thấm vào đâu. Có thể nói AQ đứng chênh vênh trên miệng hố hiện tại, không có quá khứ hoàng kim cũng không có tương lai xán lạn. Thế nhưng, AQ thường nói về tương lai: Con tớ ngày sau làm nên chẳng bằng năm, bằng mười lũ ấy à, AQ luôn mang trong mình phép thắng lợi tinh thần như là một lá bùa hộ mệnh, như là một thứ vũ khí tùy thân để phản ứng, để chống trả mọi đối thủ trong xã hội.

Từ xa xưa, tâm lý dân gian Việt cũng đã rất… AQ, tuy nhiên hồi đó chưa có tiểu thuyết của Lỗ Tấn, nên nét tâm lý này tạm gọi là an phận thủ thường: “Ta về ta tắm ao ta – dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn”.