ChúngTa.com

Theo Wikipedia thì thiên kiến (bias)là xu hướng giữ hoặc nói một quan điểm không đầy đủ, thường đi kèm với sự từ chối xem xét các góc nhìn khác hoặc là không sẵn lòng tiếp nhận những thông tin mới, đặc biệt khi thông tin mới không thuận theo quan điểm cũ. Người ta có thể thiên kiến hướng về hay chống lại một quan điểm, một người, chủng tộc, tôn giáo, giai cấp hay đảng phái v.v... Thiên kiến cũng có nghĩa là cách nhìn phiến diện, không trung lập, không mở, đôi khi là duy ý chí. Thiên kiến có thể xuất hiện dưới nhiều hình thức và đôi khi được coi là đồng nghĩa với định kiến hay là cố chấp.

Có nhiều kiểu thiên kiến:

- Thiên kiến văn hoá, diễn giải và đánh giá từ một góc nhìn văn hoá của bản thân
- Thiên kiến nhận thức, một trong rất nhiều các hiệu ứng trên người quan sát được xác định bởi khoa học nhận thức
- Thiên kiến tài trợ, thiên kiến tuỳ thuộc vào lợi ích thương mại của nhà tài trợ đối với một nghiên cứu khoa học
- Thiên kiến hạ tầng, ảnh hưởng của hạ tầng xã hội và khoa học lên quan sát khoa học
- Thiên kiến truyền thông, ảnh hưởng đến việc chọn lựa và trình bày bài báo của các phóng viên và cơ quan thông tấn
- Thiên kiến xuất bản, thiên kiến hướng tới việc xuất bản một loại kết quả thực nghiệm nhất định.
(Wikipedia)

Thiên kiến xác nhận là kẻ thù của tiếp nhận tri thức đúng đắn

Vụ về đề văn thì TNPT vừa rồi, điểm lại, mới thấy mình có một thiên kiến khá nặng nềvề pseudo-science (giả-khoa học). ^*)
Những môn như huyền học Phương đông từ Kinh dịch, Tử vi, bói toán đến các món phương Tây như Chiêm Tinh, trường nhân điện, ...đều được xếp vào dạng pseudo-science vì thiếu tính khoa học nghiêm ngặt của nó. Với những người hay nói về môn này, đa số là mình ít nghe và chú ý, vì nghĩ rằng họ không hiểu sự khác biệt giữa pseudo-science và science. Như thế cũng xem là khó thông cảm với người đối diện.

Thiên kiến có làm sao không? Theo mình thì có và không.

- Không. Vì thiên kiến thuộc về bản chất người. Chúng ta không thể loại bỏ nó mà chỉ có thể ý thức. Điều cần làm là phát hiện mình có thiên kiến (bias) về vấn đề này và ý thức được để thông cảm và tôn trọng ý tưởng khác.

- Có. Rõ ràng là ảnh hưởng nghiêm trọng đến phán đoán sự vật, hiện tượng trong thế giới, để từ đó chỉ đạo hành xử của bản thân trong xã hội.

Chép lại phần sau đây mình viết cách đây 3 năm để nhắc nhở bản thân:

Một trong những kẻ thù của tư duy đúng đắn đó là "confirmation bias" (thiên kiến xác nhận). Thiên kiến này sẽ dẫn đến các hành vi như chỉ chăm chăm tìm kiếm những dữ liệu, quan điểm, ý kiến xác nhận (confirm) quan điểm, lập trường của mình. Bạn đã từng găp nhiều người cứ khăng khăng bảo vệ quan điểm của mình khi có những bằng chứng (evidence) rành rành.

Hầu như ai cũng đều có thiên kiến xác nhận và rất khó thoát. 

Vấn đề cần phải ý thức nó tồn tại. It’s easier said than done (nói dễ hơn làm). Thật không đơn giản khi chúng ta cứ khăng khăng nói "tôi tôn trọng sự thật khách quan". Chính vì sự tự tin này vẫn thường giết chết tư duy lành mạnh của chúng ta. Thật khó mà chấp nhận mình sai.

Một nghiên cứu hấp dẫn tại Đại học Nam California cho thấy sự bất an, lo ngại của con người khi các sự kiện, quan điểm đi ngược lại thành kiến xác nhận của mình. Trong nghiên cứu, những người tham gia đã được quét (scan) não của họ trong khi họ đã được đọc, xem, trình bày những luận điểm trái với chính kiến của họ như:

• "Luật hạn chế quyền sở hữu súng nên được hạn chế hơn."
• "Hôn nhân đồng tính không nên hợp pháp hóa."

Thật ngạc nhiên, những gì nghiên cứu tìm thấy là các phần của não liên hệ đến phản ứng sinh tồn hạnh hạch nhân (amygdala) phản ứng với các mối đe dọa vật lý (physical threat) giống như phản ứng với các mối đe dọa về phần trí tuệ (intellectual threat). Nói cách khác, xem về những sự kiện mà chúng ta không đồng ý, trái với quan điểm của mình có thể gây ra cùng một phản ứng giống như tổ tiên chúng ta cảm thấy khi bị sư tử truy đuổi. Nói cách khác quan  điểm trái chiều sẽ gây tổn thương cho não bộ. Và phản ứng với các quan điểm trái chiều, không tiếp nhận nó thật ra là do cơ chế phòng vệ trong quá trình tiến hóa của nhân loại.

Giống như việc tập thể dục, tập chạy, các tổn thương nho nhỏ sẽ làm cho cơ thể chúng ta thích nghi với hoàn cảnh và chế độ tập luyện cường độ cao trong tương lai, khi thi đấu; việc tiếp nhận các quan điểm trái chiều sẽ làm tinh thần chúng ta lành mạnh.

- Bạn đừng nghĩ các trí thức, các nhà tư tưởng lớn không bị các thành kiến xác nhận chi phối. Họ, những người đã xây dựng toà lâu đài tri thức đẹp đẽ, đã lập thuyết lại càng bảo thủ, càng cảm thấy bất an với những điều trái với những ý kiến, quan điểm đã mang lại cho họ vinh quang và danh vọng.

- Ý thức về xác nhận thiên kiến (confirmation bias) là điều kiện tối cần của một tri thức lành mạnh. Tự dặn mình thế.

Thái độ thế nào với thiên kiến của người khác.

- Rất khó tranh luận với người có thiên kiến. Con người được thiết kế không phải để tìm hiểu sự thật mà để sống còn với các cơ chế phòng vệ. Bạn nên hiểu điều đó để không gây vết thương tâm lý cho người khác. Tốt nhất là ngừng tranh luận khi vấn đề đã được đẩy đi quá xa.

- Có thể bạn không lấy làm thỏa mãn. Vì ý kiến khác biệt ấy cũng là mối đe dọa với bạn, gây nên "bất tương hợp nhận thức" (Cognitive Dissonance) trong bản thân mình, hãy nhớ một câu của F. Scott Fitzgerald cho nhân vật  Gasby tự thú thế này:
"Bất cứ khi nào bạn cảm thấy muốn chỉ trích bất kỳ ai, chỉ cần nhớ rằng tất cả mọi người trên thế giới này không có những lợi thế mà bạn đã có."  (Whenever you feel like criticizing any one, just remember that all the people in this world haven’t had the advantages that you’ve had.)

Hãy cứ xem mình đã có lợi thế, bạn nhé.

Ghi chú:
*) Đề thi tốt nghiệp Trung học phổ thông 2021 có câu 1 Đọc hiểu một đoạn trích cuốn sách "Bí mật của nước", của Masaru Emoto. Tác giả bài viết Đào Trung Thành có một thiên kiến là hơi khó chịu (mà từ đó không còn thấy đoạn trích là hay) khi cuốn sách được trích là một cuốn pseudo-scientist và tác giả có bằng tiến sĩ từ một Diploma Mill (lò cấp bằng giả).