ChúngTa.com

Cách đây ít năm, khi có dịp đến một nơi nghỉ mát ở Nga, tình cờ gặp một lớp học sinh phổ thông đi cắm trại, tôi có thử hỏi: “Trong các môn học, em thích môn nào nhất?" thật bất ngờ khi cả một số bạn bè của tôi là những người làm khoa học tự nhiên, khi nhận được câu trả lời của 7 trong số 10 em được hỏi rằng đó là môn Sử. Tôi hỏi tiếp: "Vì sao các em thích học môn Sử”, các em đều trả lời khá giống nhau là thầy dạy hay, kể chuyện lịch sử rất hấp dẫn. Học môn này thường được học ngoại khóa ở các bảo tàng, xem phim lịch sử và có em còn nói rằng thích học sử vì hiểu sâu về lịch sử được các bạn coi là người uyên bác, có trí tuệ! Lần gặp ấy để lại cho tôi những ấn tượng mạnh và không ít những điều suy nghĩ. Quả thực, không phải không có cách làm cho thanh thiếu niên yêu thích, thậm chí say mê lịch sử. Với ý thức tìm lời giải đáp cho vấn đề này nên mỗi khi có điều kiện đến một nước nào đó tôi cũng luôn cố gắng tìm hiểu những cách họ làm mà tôi cho là hay. Sau đây là một số suy nghĩ bước đầu:

Giáo dục không áp đặt

Mỗi sự kiện lịch sử tự nó đã nói lên nhiều điều. Thông thường trong giáo trình sách giáo khoa lịch sử của nhiều nước, người ta chỉ đưa ra một số sự kiện lịch sử tiêu biểu (vấn đề là chọn sự kiện nào và trình bày nó như thế nào để đạt được mục đích của giáo dục). Người đọc tiếp thu những kiến thức này một cách tự nhiên mà không cảm thấy bị gò ép bởi một loạt những phân tích áp đặt. Tiếp theo đó là những câu chuyện lịch sử hấp dẫn có tính chất minh họa. Những sự kiện chọn lọc và những câu chuyện sẽ gợi mở cho người đọc tiếp tục suy nghĩ và tất yếu dẫn họ tới những kết luận cần thiết. Cách làm này vừa phát huy được trí sáng tạo của người học vừa làm cho họ dễ tiếp thu, dễ nhớ. Trong việc truyền thị, giáo viên giữ vai trò hết súc quan trọng. Ngoài khả năng sư phạm, người dạy sử thường phải đọc và hiểu biết rất nhiều. Thầy giáo luôn được ý thức rằng dạy trên lóp và sách giáo khoa không trái ngược nhau là hai yếu tố bỏ trợ cho nhau, nhưng không lặp lại nhau. Những giáo viên dạy sử hay thường là những người giúp các em để nhớ các sự kiện bằng những cách diễn giải sinh động và những chuyện kể hấp dẫn. Chỉ bắt học thuộc lòng những trang dày đặc những sự kiện và nhũng điều áp đặt thì khó lòng gây được sự ham thích của giới trẻ. Giỏi lắm chỉ khuyến khích thói học vẹt để có điểm cao. Thi xong là quên hết.

Hình thức đa dạng, phong phú.

Kinh nghiệm của nhiều nước cho thấy giáo dục lịch sử có hiệu quả thường không phải cứ dừng ở các bài giảng trong nhà trường mà phải kết hợp với rất nhiều hình thức bổ trợ khác, đặc biệt là tham quan di tích lịch sử, các bảo tàng và xem phim lịch sử. Ở nhiều nước, tham quan bảo tàng không phải là ngoại khóa mà nằm trong chương trình chính khóa. Tại đây người xem được sống lại trong khung cảnh của lịch sử. Thông qua các hiện vật họ như cảm nhận được quá khứ một cách trực tiếp. Phim lịch sử (gồm cả phim truyện và phim tài liệu) cũng là một hình thức giáo dục lịch sử có hiệu quả rất cao. Phải nói Nguyễn Thị Kim (Hà Nội) rằng trong lĩnh vực này Trung Quốc là một trong những nước thành công. Những bộ phim lịch sử dài tập được dàn dựng công phu và rất hấp dẫn chắc chắn sẽ lôi cuốn thanh thiếu niên và qua đó người ta có thể nói được rất nhiều điều mà không cần tới bất kỳ một phân tích gò ép nào.

Đưa nội dung lịch sử vào các cuộc thi trí tuệ, kiến thức là một hình thức khuyến khích thanh niên tìm hiểu lịch sử. Làm cho thanh thiếu niên thấy một cách tự nhiên rằng hiểu biết lịch sử là một tiêu chuẩn đánh giá sự uyên bác và trí tuệ. Trong hầu hết các cuộc thi trí tuệ ở nước ngoài tôi thấy hầu như ở đâu cũng có những câu hỏi liên quan đến lịch sử. Thậm chí đến các đề thi Toffle, hình thức thi đánh giá tiếng Anh ta cũng bắt gặp không ít những câu mà nếu không thiếu kiến thức lịch sử thì chắc chắn là làm sai.

Sáng tạo ra nhiều hình thức giáo dục, truyền bá lịch sử

Tùy từng đối tương mà tìm ra nội dung thích hợp. Tại Tokyo có một khu phố sách (Jimbocho) tôi thấy loại sách có hai chữ lịch sử bày la liệt và bán rất chạy. Xem kỹ thì thấy hầu như cái gì cũng có sách viết về lịch sử. Chính vì vậy, mỗi người đều có sở thích riêng nhưng đều tìm đến lịch sử. Chẳng hạn người thích bóng đá có sách lịch sử bóng đá, người đi câu cá có sách lịch sử nghề câu cá, người chơi tem có lịch sử chơi tem. Ngoài những kiến thức có tính chuyên môn, loạt sách này cung cấp những kiến thức giúp người ta hiểu biết sâu sắc thêm thú vui của họ, làm cho họ uyên bác thêm và cứ như vậy, vô hình chung lịch sử trở thành sở thích chung cho mọi người. Tôi ngạc nhiên và thích thú khi nghe câu trả lời của một Giáo sư nổi tiếng khi được hỏi vì sao người Nhật có thể tiến hành thành công cái cách Meiji rằng chính vì người Nhật rất yêu lịch sử và văn hóa của mình. Và với ý thức tự tôn dân tộc, họ không muốn thua kém bất cứ ai. Mở cửa, cải cách là để bảo vê bản sắc dân tộc.

Trong cách thức truyền đạt tôi cũng đã từng biết những sáng kiến mà hiệu quả của nó rất cao. Một trong những sáng kiến đó phương pháp giảng dạy tôi tạm gọi là "lội ngược dòng thời gian” của GS Kelth Taylor. Khi được mời sang Singapore giảng dạy về lịch sử Việt Nam. TS Kelth gặp một khó khăn lớn là ở đây người ta biết rất ít về lịch sử Việt Nam và dường như không có mấy hứng thú học lịch sử Việt Nam. Tuy nhiên ông nhận thấy người ta rất quan tâm đến tình hình thời sự ở Việt Nam (khi ấy chiến tranh đang còn). Ông đã quyết định thử nghiệm mộ phương pháp giảng dạy mới. Phương pháp này mới nhìn có vẻ ngược với logic lịch sử nhưng theo ông lại hợp với logic nhận thức. Thay vì dạy lịch sử Việt Nam từ thời Hùng Vương đến thời hiện đại, ông làm ngược lại, bắt đầu từ những gì đang diễn ra những điều mà Sinh viên của ông có thể xem trên TV, dẫn đắt họ ngược dần về quá khứ. Có nghĩa là ông để dạy lịch sử từ hiện đại đến cổ đại. Nhờ phương pháp này mà rất nhiều Sinh viên đã thích thú với môn Lịch sử Việt Nam. Phương pháp này gợi cho chúng ta rất nhiều điều đáng suy nghĩ

Tìm ý nghĩa đích thực của việc giáo dục lịch sử

Không phải tất cả thanh thiếu niên sau này đều trở thành các nhà sử học nên việc giáo dục lịch sử không nên nhằm cái đích làm cho thanh thiếu niên phải biết phải nhớ nhiều sự kiện, nhân vật lịch sử (và trên thực tế có muốn như vậy cũng không làm được). Kinh nghiệm một số nước mà tôi có điều kiện tìm hiểu cho thấy họ chí tập trung vào 4 mục tiêu

Truyền bá những kinh nghiệm được đúc rút từ lịch sử, điều mà ai cũng thấy là bổ ích. Điều này rất cần tới sự đóng góp của các nhà Sử học chuyên nghiệp.

Nhận thức được mình là ai, hay nói cách khác là nắm được cái thần thái của lịch sử dân tộc. Chúng ta đã từng gặp không ít trường hợp người biết rất nhiều sự kiện nhưng lại không hiểu được những đặc trưng xuyên qua các sự kiện ấy. Tôi có dịp xem một bảo tàng ở Tokyo. Người ta trưng bày các bức tranh cổ của Nhật Bản theo từng thời kỳ. Cạnh mỗi bức tranh Nhật người ta treo kèm một bức tranh Trung Quốc cùng thời mà không có bình luận (chỉ dẫn xuất xứ, tác giả và niên đại). Sau khi xem xong toàn bộ người xem tất đi đến nhận xét hội họa Nhật bản học ở Trung Quốc rất nhiều và tiến bộ rất nhanh. Nếu như những bức tranh đầu tiên trông rõ là kém xa tranh Trung Quốc thì những bức sau trông chẳng kém gì, thận chí còn có nhiều nét sáng tạo hơn. Chỉ một thí dụ rất nhỏ như vậy cũng đủ thấy người ta rất tinh tế khi muốn truyền đạt tới người xem một tính cách Nhật Bản được thể hiện trong suốt chiều dài lịch sử của họ là biết xác định các đỉnh cao, cố chi học theo. Khi đuổi kịp họ sự sáng tạo thêm làm cho giá trị của họ lớn hơn cái họ học được. Qua đó người xem còn có dễ dàng nhận xét rằng một khi biết cách học về quyết chí học, người Nhật có thể tiến bộ rất nhanh.

Dung dưỡng và phát huy tình cảm dân tộc lòng yêu nước. Mitterrand đã từng cho rằng những người không hiểu lịch sử dân tộc chỉ là những kẻ mồ côi. Chính vì vậy mà Chính phủ Pháp thời ông làm Tổng thống đã có rất nhiều biện pháp nhằm chấn hưng sử học, đẩy mạnh việc giáo dục và truyền bá lịch sử.