ChúngTa.com

Đã có những bài viết về quá trình nhận thức xã hội dân sự về mặt lý luận. Bài này chủ yếu nghiên cứu sự hình thành xã hội dân sự trong thực tiễn về mặt những điều kiện, tiền đề khách quan và chủ quan. Lĩnh vực này ở còn rất ít bài nghiên cứu, khảo sát (dù đã có một dự án nghiên cứu điều tra thực trạng về các tổ chức xã hội dân sự ở VN do phối hợp với tổ chức nghiên cứu nước ngoài mấy năm trước đây).

Bài viết này tập trung làm rõ các khíạ canh ở góc nhìn triết học, như: 1-Bộ ba trong xã hội hiện đại; 2- Cần hiểu rõ thực chất xã hội dân sự ở VN hiện nay, có số lượng hoành tráng thiếu thực chất. Vấn đề “tổ chức phi chính quyền do chính quyền tổ chức”?; 3-Sự hình thành, phát triển; 4-Những tiền đề, điều kiện cần tạo ra có nhiều nhưng chung quy lại là gì: 5-Đâu là lực cản của các giai đoạn của quá trình hình thành? Rõ ràng có tiền đề từ xã hội truyền thống và văn hóa truyền thống.

1-Bộ ba trong xã hội hiện đại

Hiện nay khi nói về xã hội dân sợ vẫn có người sợ. Theo Nguyễn Ngọc Giao hơn mười năm đã trôi qua, xã hội công dân, rồi xã hội dân sự xuất hiện trên báo chí, có bài còn nói lên tại sao có người sợ nó… Trên các cuốn sách, bìa 1 vẫn mang tên Nhà xuất bản, còn tên của “Công ti X” hay “Trung tâm Y” mà ai cũng biết mới thực là người xuất bản, mới chỉ ở bìa 4 – đôi lần nó leo lên bìa 1 nhưng đã bị huýt còi ngay (Nguyễn Ngọc Giao, Xã hội dân sự, Trung Quốc và Việt Nam, Tạp chí Thời đại, Chungta.com). Còn Nguyễn Qaung A thì nhận xét: Hơn hai chục năm trở về trước ít người dám nói đến cơ chế thị trường, đến khu vực kinh tế tư nhân: những điều cấm kỵ và đáng sợ. Số ít người dám nói và dám (liều) làm, thì bị loại bỏ, bị sa cơ lỡ vận. Rồi người ta hiểu dần, chấp nhận và ngày nay chúng không những không đáng sợ mà còn được coi trọng (Xã hội dân sự đâu có đáng sợ, Lao Động Cuối tuần).

Xã hội dân sự là một bộ phận cơ bản của đời sống xã hội. Nó cùng với kinh tế thị trường và nhà nước pháp quyền tạo nên tam giác, bộ ba trong thiết chế cơ bản của xã hội hiện đại.. Do vậy, xã hội dân sự hình thành cùng với các bộ phận tương quan cơ bản ấy.

Xã hội dân sự là loại hình xã hội dân chủ, nhung là dân chủ pháp quyền. Trong nghi quyết đại hội X của Đảng ta có nêu mục tiêu va nhiệm bị xây dựng “xã hội dân chủ”. Nhưng xã hội dân chủ nay tất nhiên là hướng đến dân chủ xã hội chủ nghĩa, hay mục tiêu là dân chủ xã hội chủ nghĩa. Nhưng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa theo nghĩa xã hôi dân chủ, nghĩa rộng là gồm nền chính trị dân chủ, mà hạt nhân là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, nên kinh tế dân chủ, tức kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.và xã hội dân sự (lĩnh vực xã hội- văn hóa), cà xã hội dân sự là xã hội dân chủ hiện đại và cũng là lĩnh vực xã hội (xã hội theo nghĩa hẹp).

Theo GSTS. Trần Ngọc Hiên, “trên thực tế, hiện nay đã hình thành rất nhiều các tổ chức xã hội dân sự như các hội, các ngành kinh tế, các lĩnh vực khoa học và công nghệ, các lĩnh vực dịch vụ. Sự thực, một khuôn mặt xã hội dân sự kiểu mới ở nước ta đang hình thành, có thể coi đó là bước tiến của nền dân chủ, khác về bản chất với xã hội trước đổi mới. Tuy vậy, về mặt thể chế, phạm trù xã hội dân sự chưa được xác định trong văn bản, tức là chưa dám đặt viên gạch thứ ba (là xã hội dân sự) tạo cơ sở đầy đủ cho mối quan hệ thể chế kinh tế chính trị nước ta.” (viên gạch thứ ba: hai viên gạch đầu là kinh tế thị trường và Nhà nước pháp quyền).

Xã hội dân sự là một xã hội chứa đựng mâu thuẫn, nhưng trong xã hội chủ nghĩa, về bản chất sẽ là một xã hội hài hòa của những chủ nhân tự do liên hiệp lại (mâu thuẫn hài hòa) trong bản thân nó và với cái khác của nó.

Không chỉ nhà nước mới có quyền mà xã hội dân sự cũng có quyền. Tất cả đều bình đẳng trước pháp luật và được thể chế hóa bằng pháp luật. Không chỉ công dân có nghĩa vụ thực thi pháp luật mà trong nhà nước pháp quyền thì trước hết nhà nước phải tôn trọng và thực thi pháp luật nghiêm minh, không có ngoại lệ.

Theo TS. Nguyễn Sĩ Phương, (Cộng hoà Liên bang Đức) trong bài viết “Nhà nước pháp trị trong đời sống thường nhật”, thì tinh thần đó thể hiện trong dẫn chứng sau đây: Gần 8 triệu ngoại kiều trên tổng số hơn 80 triệu dân Đức muốn nhập quốc tịch phải vượt qua kỳ thi trắc nghiệm kiến thức xã hội nước Đức, trong đó có một câu hỏi, nhà nước pháp trị là gì, với 4 câu trả lời sẵn sơ đẳng: 1- Nhà nước có quyền, 2- Đảng có quyền, 3- Công dân quyết định luật pháp và 4- Nhà nước phải tuân thủ pháp luật. Những ngoại kiều nhìn Nhà nước bằng con mắt của kẻ nô lệ bao giờ cũng trả lời sai, đánh vào câu số 1, trong khi chỉ mỗi câu số 4 đúng - chính là dấu hiệu đặc trưng của một nhà nước pháp trị, đòi bất cứ hoạt động nào của bất kỳ cơ quan nhà Nước nào đều phải viện dẫn chuẩn mực pháp lý của những điều khoản luật pháp điều chỉnh nó; cũng xuất phát từ đó, mọi vấn đề xã hội nảy sinh, họ không thể không mổ xẻ văn bản luật liên quan, để cải cách nó. Xã hội họ phát triển, hoàn thiện liên tục chính là kết quả tổng hợp từ những cải cách luật thường nhật như vậy; thiếu nó, mọi chủ trương, chính sách dù thần kỳ mấy cũng không thể trở thành hiện thực.…(Xã hội dân sự đâu có đáng sợ, Lao Động Cuối tuần số 15 Ngày 12/04/2009).

Hiện thế giới hiện đại không còn ai bàn cãi về Nhà nước pháp trị, nhưng hệ dẫn của nó, Nhà nước phải tuân thủ pháp luật, kể cả Thượng viện, một cơ quan lập pháp tối cao trong thể chế lưỡng viện, cũng phải chịu phán quyết của toà, thì không phải ai cũng hiểu, chừng nào họ vẫn chưa thay đổi được quan niệm coi Nhà nước mới có quyền, kể cả ngoại kiều sống trong xã hội đó nếu không hoà nhập đủ. (Tuần Việt Nam).

Đã có lần chúng tôi nói về quyền lực xã hội dân sự nhưng có người không tán thành và có vẻ ngạc nhiên. Đó là một nhận thức không đúng. Quyền lực là quyền lực của dân, tất cả quyền lực là của nhân dân. Một phần lớn quyền lực ấy trở thành quyền lực nhà nước, nhưng phẩn khác trở thành quyền lực xã hội dân sự thông qua các tổ chức của nó. Không có quyền đó thì làm sao họ có quyền giám sát xã hội, phản biện xã hội và ngay nhà nươc có việc cũng phải trưng cầu ý dân. Trưng cầu dân ý không phải tranh thủ sự đồng tính của dân mà là họ có quyền quyết định.

Cần thấy sự khác nhau về đặc trưng của ba loại hình tổ chức kinh tế, nhà nước và xã hội dân sự.

Theo Nguyễn Quang A, Trong nhiều đặc trưng của các tổ chức nhà nước, thì đặc trưng quan trọng mang tính khu biệt là chúng được tổ chức theo kiểu dọc, từ trên xuống; chúng đòi hỏi sự tuân thủ; chúng có quyền lực ép buộc đối với mọi người và mọi tổ chức trong các vùng lãnh thổ mà nhà nước đó cai trị. Đặc trưng quan trọng của các tổ chức kinh tế (kể cả hộ gia đình) là chúng tạo ra sự giàu có về vật chất; chúng đòi hỏi sự có đi có lại (trao đổi, chi trả); chúng hoạt động vì lợi nhuận. Còn các tổ chức xã hội dân sự hoạt động trên cơ sở những mối quan tâm chung; thường theo cách tự nguyện; thường không vì lợi nhuận; chúng tạo ra sự giàu có về tinh thần. Đấy là nhưng nét đặc trưng chính có thể dùng để phân biệt các loại tổ chức với nhau. Lưu ý rằng tổ chức ở đây được hiểu theo nghĩa rộng, chúng có thể có tư cách pháp nhân, nhưng cũng có thể không có. Thí dụ về một số tổ chức hay hoạt động tạo thành xã hội dân sự là: các nhóm công dân hoạt động theo những mối quan tâm chung (từ các nhóm tập luyện thể dục, các nhóm tình nguyện giúp đỡ nhau của người có HIV, các hội đồng hương, các tổ chức cộng đồng khác); các hội nghề nghiệp như các hội tin học, hội kiến trúc, hội nuôi ong, v.v...; các tổ chức phi chính phủ; các tổ chức tôn giáo; các tổ chức nghiên cứu; các tổ chức giáo dục và đào tạo; báo giới; v.v..

2- Cần hiểu rõ thực chất xã hội dân sự ở VN hiện nay, có số lượng hoành tráng thiếu thực chất. Vấn đề “tổ chức phi chính quyền do chính quyền tổ chức”?

Về số lượng. Theo Nguyễn Ngọc Giao tại Trung Quốc, theo ước tính chính thức thì năm 2005, có khoảng 300 000 tổ chức phi chính quyền (NGO), thêm vào đó là 120 000 tổ chức mà Hán ngữ gọi là “dân biện phi xí nghiệp đơn vị” (民办非企业), tức là những tổ chức không có quy chế hội đoàn đăng kí ở Bộ nội vụ mà là “đơn vị” đăng kí ở Bộ Công thương, hoạt động vô vị lợi… Bên cạnh số đó, có vô số hội đoàn “tự phát”, không có tư cách pháp nhân, không được thừa nhận. Theo một ước tính của các NGO, tổng số những hội đoàn đủ loại này có thể lên tới 3 triệu. Tại Việt Nam “đến nay, có 320 hội hoạt động trong phạm vi toàn quốc và hơn 2.150 hội hoạt động trong phạm vi tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương cùng hàng nghìn hội ở các cơ sở. Các hội cũng rất đa dạng: có hội do tổ chức thành lập, có hội do cá nhân, doanh nghiệp, có hội có cơ cấu tổ chức chặt chẽ nhưng có hội lại lỏng lẻo… Với sự đa dạng như thế, Chủ tịch Hội Đông y Việt Nam Nguyễn Xuân Hướng (đại biểu Hà Tĩnh) đã dí dỏm ví, dân gian có câu ‘đông như hội’”. Ấn tượng hơn nữa là những chỉ số về sự tham gia: “Ở Việt Nam, trung bình mỗi người là thành viên của 2,33 tổ chức, cao hơn nhiều nếu so với những nước trong khu vực châu Á, như Trung Quốc (0,39) và Singapore (0,86). Theo khảo sát này, tỷ lệ những người thuộc ít nhất một tổ chức là 73,5%, một tỉ lệ tương đối cao”.. Nhưng chất lượng thế nào?

Tất nhiên, các con số không nói lên thực chất vấn đề. Nếu trong thập niên 1980, sau cuộc đại cải cách 1979 của ông Đặng Tiểu Bình, ở Trung Quốc đã nở rộ những tổ chức NGO, về kinh tế, xã hội, kể cả những viện nghiên cứu độc lập (dân biện nghiên cứu sở) – nổi tiếng nhất là trung tâm của Trần Tự Minh (Chen Zimin, nhà nghiên cứu triết học) – thì sau sự kiện Thiên An Môn (1989), chính quyền ban hành Quy chế đăng kí và quản lí các đoàn thể xã hội (tháng 10.1989), rồi 10 năm sau: Quy chế tạm thời về đăng kí và quản lí các đơn vị nhân dân phi thương mại, theo đó các NGO phải đăng kí tại Bộ dân sự vụ và đặt dưới sự chủ quản của một cơ quan chính quyền hay tương đương. Cơ quan chủ quản này thường được gọi là “mẹ chồng”, “mẹ chồng” có quyền và nhiệm vụ coi chừng “con dâu”. Thực chất mà nói, đó không phải là những NGO mà là GONGO (Government Organized Non Governmental Organisations): những “tổ chức phi chính quyền do chính quyền tổ chức”. Theo quy định, mỗi NGO được phép hoạt động trong một lãnh vực nhất định và trong phạm vi một đơn vị hành chính nhất định, nó không được phép hoạt động ra khỏi khu vực địa lí đó, và trong phạm vị một đơn vị hành chính đó, không thể có hai NGO được phép hoạt động trong cùng một lãnh vực. Phí đăng kí cũng rất “lụa”: 30 000 nhân dân tệ. Nói như nhiều tác giả, “xã hội dân sự” ở Trung Quốc thực chất vẫn là “xã hội dân sự do Nhà nước lãnh đạo”.

Nguyễn Ngọc Giao, còn cho rằng, có lẽ về cơ bản, giữa hai “xã hội dân sự” Trung Quốc và Việt Nam, cũng mặc nhiên có một mối quan hệ “16 chữ vàng”. Ở Việt Nam, bộ luật về hội đoàn vẫn chưa được thông qua. Dự án vẫn duy trì chế độ “mẹ chồng con dâu” mà ta gọi là “cơ quan chủ quản”. Đây là vấn đề cốt lõi, vì nó liên quan tới thực chất quan niệm về tổ chức xã hội dân sự: đó là những tổ chức tự lập của xã hội dân sự, của công dân, hay chỉ là tổ chức để chính quyền “nắm” từng bộ phận nhân dân, và nếu vậy, ở thời đại hiện nay, nó chỉ có thể là môt tổ chức có trên giấy tờ. Chỉ cần nêu ra hai thí dụ: những cuộc gặp gỡ xuân thu nhị kì giữa đại biểu Quốc hội với “đại diện” cử tri (ít nhất các đại biểu quốc hội cũng đã được bầu ra, còn các “đại diện” cử tri thì chỉ được ai đó chỉ định), và việc từ nhiều năm nay, chưa hề có một cuộc đình công nào do công đoàn khởi xướng hay chủ trương.(Nguyễn Ngọc Giao, Xã hội dân sự, Trung Quốc và Việt Nam, Tạp chí Thời đại)

Như vậy, thì để có xã hội dân sự thật sự, dân chủ, văn minh thì phải được xây dựng lại, làm cho nó hình thành và phát triển hợp quy luật.

3- Sự hình thành, phát triển.

Sự hình thành xã hội dân sự nó phụ thuộc vào nhiều tiền đề và điều kiện khách quan và chủ quan, tiền đề kinh tế xã hội, chính trị và pháp lý nhất định. Nó có phần ấtt yêu, tự phát, tự nhiên của nó, tức là một sự hình thành mà không thể cưỡng lại được. Nhưng nếu tự phát thì nó hình thành, phát triển chậm chạp và có khi bị méo mó. Nhưng nếu chủ thể lãnh đạo, quản lý hay quản trị xã hội chủ động tạo tiền đề và điều kiện cho nó, nhất là về mặt môi trường pháp lý, phù hợp, đúng đắn thì nó hình thành nhanh hơn, có mục đích rõ ràng hơn. Tuy nhiên, tác động chủ quan ấy không phải khi nào cũng đúng.

Có quan niệm cho rằng cứ để xã hội tự hình thành lấy xã hội dân sự, không cân thiết đảng và nhà nước tác động định hướng, vì nếu thế thì mất tính chất tự quản. Nó nói đúng một phần nhưng chứng tỏ rằng quan niệm ấy không thấy tính ràng buộc các hiện tượng xã hội, những tác động từ nhà nước pháp quyền. Không đựợc áp đặt nhưng phải tạo môi trường pháp lý cho nó, nói rộng ra là phải tạo mọi tiền dề và điều kiện thuận lợi cho sự hình thành, phát huy, phát triển xã hội dân sự trong tương tác bộ ba- xã hội dân sự, nhà nước pháp quyền và thị trường (xem thêm Hồ Bá Thâm, Xã hội dân sự, vấn đề và tính đặc thù, Tạp chí Sinh hoạt lý luận, số 1(92) 2009 và trên chungta.com.).

Do vậy, điều quan trọng là làm rõ những tiền đề nào, điều kiện nào tạo nên và thúc đẩy sự hình thành xã hội dân sự ở nước ta hiện nay.

Tiền đề và điều kiện ở đây là cơ sở vật chất- tinh thần xã hội và cơ sở pháp lý như những nhân tố, môi trường tác động đến sự hình thành, phát triển của xã hộ dân sự và trên ý nghĩa nhất định nó cũng tham gia vào bản thân xã hội dân sự với các mức độ khác nhau theo quy luật nhân- quả.

Trước hết cần thấy rằng xã hội dân sự với hệ thống các tổ chức xã hội của nhân dân ở nước ta đã hình thành và phát huy nhất định vai trò của nó, nhưng, cũng phải thừa nhận rằng, nó chưa có đầy đủ tính chất, vai trò, chức năng thật sự của xã hội dân sự đúng nghĩa. Không ít mặt, vai trò của nó còn bị hành chính hóa, nhà nước hóa, thụ động, chưa thể hiện được đúng thực chất xã hội dân sự. Có thể nói nó còn sơ khai, méo mó và nhiều mặt cần cải tạo lại, cấu trúc lại, xây dựng lại.

Chúng tôi đã có một số bài viết cùng với nhiều nhà nghiên cứu khác nói về đặc trưng chung của xã hội dân sự và đặc đển hệ thống “xã hội dân sự”ở VN hiện nay. Tất nhiên, nhận thức cho rõ đặc điểm ưu khuyết của xã hội dân sự ở VN và các yêu cầu khách quan của xã hội dân sự hiện đại, từ đó căn cứ vào thực tế nước ta để tạo tiền đề, điều kiện thích hợp, thúc đẩy sự hình thành tiếp tục và phát huy, phát triển xã hội dân sự ở VN là vấn đề cấp thiết cả về lý luận và thực tiễn.

Tiền đề và điều kiện vừa giống nhau vừa khác nhau. Trong trình bày của chúng tôi xin sử dụng chung. Chỉ khi thật cần thiết, chúng tôi mới phân biệt.

4-Những tiền đề, điều kiện cần tạo ra có nhiều nhưng chung quy lại như sau:

1)-Kinh tế thị trường cần có xã hội dân sự để khống chế thế lực thị trường và cũng cần thiết để hộ trợ cho thị trường. Nhưng chính kinh tế thị trường đã chủ thể hình thành là tiền đề kinh tế của xã hội dân sự. Các quyền và nhu cầu- lợi ích kinh tế xã hội đa dạng của nhiều chủ thể từ đó hình thành. Nhưng thị trường không thể bao quát và tay thế đời sống xã hội rộng lới đa dạng nhiều sắc màu của xã hội dân sự. Lĩnh vực xã hội và lĩnh vực kinh tế dù có đan xen nhau nhưng không phải là một, chúng là tiền dề cho nhau cùng phát triển trong một mâu thuẫn biện chứng kinh tế -xã hội.. Nền kinh tế thị trường là nền kinh tế dân chủ, tạo nên thể chế kinh tế tư do kinh doanh và tự chủ tự chịu trách nhiệm theo pháp luật. Nhưng nền kinh tế này cũng đặt ra nhiều vấn đề xã hội mà bản thân nó không thể tự giải quyết hết được, phải nhờ dến xã hội dân sự và nhà nước. Và nhờ nhà nước và xã hội dân sự mới khắc phục được sự lạm quyền của quyền lực thị trường. Không có nền kinh té thị trường không thể có xã hội dân sự hiện đại và năng động.

2)- Nhà nước pháp quyền là lĩnh vực chính trị- pháp lý. Không c1o tác động, định hướng của nhà nước pháp quyền và tạo môi trường pháp lý thích hợp thì xã hội dân sự cũng không thể hình thành và phát huy tác dụng của nó. Xã hội dân sự cần có mặt thống nhất- mâu thuẫn của nó là nhà nước pháp quyền và ngược lại. Hai mặt này cũng không thể thay thế lẫn nhau mà là bổ sung cho nhau, hợp tác với nhau và cả “đối trọng nhau” thông qua hoạt động giám sát và phản biện xã hội và hệ thống luật pháp, thông qua hệ thống pháp luật ấy. Xã hội dân sự là cơ sở xã hội của nhà nước pháp quyền. Không có xã hội dân sự thì không có nhà nước pháp quyền vững chắc. Ngược lại, không có thể chế nhà nước pháp quyền thì cũng không thể hình thành xã hội dân sự, tức thể chế xã hội dân chủ pháp quyền đúng nghĩa và hiện đại. Mỗi bên đều có giới hạn của nó. Cái gì xã hội tự giải quyết được thì nhà nước không nên làm. Và cái gì là nhiệm vụ của nhà nước thì xã hội dân sự cũng phải biết giới hạn của mình.

3)- Sự trưởng thành và trình độ phát triển xã hội của các công dân, các tổ chức xã hội về dân trí, về dân chủ, dân quyền và nhân quyền. Nghĩa là nhu cầu xã hội, lợi ích và năng lực thực hiện nó của các tổ chức xã hội đủ sức làm vao trò và chức năng xã hội dân sự, đại diện, thực hiện và bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng và hợp pháp của công dân, các tổ chức xã hội (xã hội nghề nghiệp xã hội dân cư, xã hội dân tộc, xã hội tôn giáo, xã hội tinh thần, xã hội chính trị, xã hội dân sinh…). Việc thiết lập và tự tổ chức của các tổ chức đa dạng và phong phú theo nhu cầu và lợi ích xã hội là thể hiện sự trưởng thành của xã hội, quyền tự do và dân chủ, trong xã hội và cũng là sự trưởng thành, hiệu quả của nhà nước pháp quyền, một nhà nước thực sự dân chủ và dân chủ gắn với kỷ cương với vai trò tối thượng của Hiến pháp và pháp luật, mà thực chất đó là ý chí của nhân dân đã thành văn thành luật.

4)- Các chủ thể xã hội và môi trường tâm lý xã hội cùng các yếu tố liên quan tới kinh tế chính trị xã hội tạo nên tính pháp lý và văn hóa tổng hợp nhằm khuyến khích và đảm bảo cho xã hội dân sự ra đời, hình thành, đảm bảo sự tồn tại và phát triển cũng như phát huy tác dụng của nó. Đây là nhân tổ chủ động và tổng hợp, liên kết, kết nối và có chiều sâu văn hóa cũng như pháp lý trực tiếp của 3 loại nhân tố, tiền đề và điều kiện nói trên.

Chẳng hạn, ở nông thôn, theo GS.VS.Đào Thế Tuấn, vấn đề quan trọng nhất của phát triển là phải có sự tham gia của cộng đồng, của người dân. Các tổ chức phi chính phủ đến Việt Nam đều nói rằng nông thôn Việt Nam không có cộng đồng. Tôi nghĩ không hoàn toàn như vậy. Ngày xưa, chúng ta đã có cộng đồng làng xã, thôn xóm đấy thôi, mà đại diện là những lý trưởng, xã trưởng.

Bây giờ thì chỉ còn mấy ông bà cán bộ - ông bí thư, chủ tịch xã, chủ tịch hợp tác xã, bà tổ trưởng phụ nữ… Người dân chẳng được tham gia gì cả. Chúng ta cần phải hướng dẫn, phải tạo cơ chế để giúp nông dân tổ chức lại được với nhau, xây dựng các doanh nghiệp xã hội (social entrepreneur). Nhà nước không thu thuế đối với họ. Dĩ nhiên, họ cũng có một mức lãi nào đó, nhưng về bản chất, họ là một hệ thống các tổ chức chăm lo phát triển xã hội. Hệ thống đó là một phần của xã hội dân sự. Không thể chỉ dựa vào việc kêu gọi các doanh nghiệp tham gia hoạt động từ thiện, cần có một đường lối xã hội hóa công cuộc cải cách kinh tế xã hội, không lẫn lộn xã hội hóa với thị trường hóa và tư nhân hóa. Xã hội hóa là huy động sự tham gia của xã hội, của quần chúng. Tóm lại, điều quan trọng chúng ta cần làm ở nông thôn bây giờ là xây dựng xã hội dân sự. ( GS. VS. Đào Thế Tuấn “Phải xây dựng xã hội dân sự ở nông thôn”, TuanVietNam).

5)- Vấn đề đặt ra truớc hết ở VN là đảng cầm quyền có thật sự hiểu dúng và chấp nhận xã hội dân sự hay không. Thực tế thấy rằng ý kiến còn khác nhau nhiều người lãnh đạo cìn e ngạu như thờ e ngại kinh tế tư nhân và kinh tế thị trường, mặc dù báo chí, các nhà nghiên cứu đã và đang nghiên cúu và đặt ra. Nếu nghị quyết của Đảng nêu ra và thể chế nhà nước sớm ban hành thì sẽ đẩy nhanh hình thành xã hội dân sự. Nghĩa là không dừng lại thể cế đoàn thể quần chúng và Mặt trận Tổ quốc VN mà phải hình thành theo đúng yêu cầu , vai trò, chức năng, nhiệm vụ của xả hội dân sự.

Khi nói đến lĩnh vực xã hội, chúng ta không chỉ xem xét cơ cấu xã hội- giai cấp- tiầng lớp mà còn xem xét nó dưới hình thức thể chế tự quản và làm chủ của nhân dân ngoài nhà nước, nhưng trong khuôn khổ pháp luật..

Đúng là bên cạnh vai trò của nhà nước, rõ ràng là “cần phải có vai trò bổ sung của xã hội dân sự nhằm phát huy các mặt tích cực của nhà nước, đồng thời bổ sung cho nhà nước, giám sát và hạn chế các hành vi tư lợi, lạm dụng chức quyền của nhà nước…” (Tiến sĩ, Lê Đăng Doanh- Viện Nghiên cứu phát triển., Một số vấn đề về trách nhiệm xã hội ở doanh nghiệp Việt Nam, Nguồn: Tạp chí Triết học).

6)- Hội nhập quốc tế không chỉ về kinh tế mà còn về xã hội, nhất là xét về mặt thể chế, chẳng hạn thể chế tổ chức phi chính phủ, một bộ phận của xã hội dân sự, hơn nữa xã hội dân sự không chỉ là thể chế quốc gia mà đã thành thể chế toàn cầu, thì mổi nước khi hội nhập dù có độc lập về đường lối thì cũng không thể bỏ quan thể chế xã hội dân sự đươc. Hơn nữa xã hội dân sự là xã hội tự quản hôm nay- một thể chế cấu thành dân chủ xã hội chủ nghĩa và hướng tới xã hội tự quản cao sau này khi là một xã hội chủ nghĩa chín muồi cao, nhà nước tiêu vong, trở thành chủ nghĩa cộng sản.

Như vậy, chủ nghĩa xã hội là chính quyền của nhân dân cộng với kinh tế thị trường và xã hội dân sự, hướng tới một xã hội dân giàu nước mạnh xã hội dân chủ, công bằng, văn minh và con người tự do, hạnh phúc.

7)- Luật hóa các tổ chức, chức năng, nhiệm vụ và quyền của xã hội dân sự, nhât là các cơ chế động lực, cơ chế tạo động lực cho xã hội dân sự hình thành và phát triển, chăng hạn như quyền tự do lập hội, tự do báo chí- quyền lực dư luận xã hội- quyền lực thứ tư- một phần quan trọng của quyền lực xã hội dân sự.

Cơ chề nào để xã hội dân sự phối hợp với nhà nước và cơ ché nào để xã hội dân sự đấu tranh với sự lạm quyền của nhà nước. Và làm sao để xã hội dân sự cũng không thể lạm quyền đúng ra ngoài luật pháp. Hai loại thể chế này không phải là chống đối nhau mà là hợp átc với nhau nhưng là hợp tác có đấu tranh. Hợp tác là chính và đấu tranh để hợp tác, đấu tranh tring hợp tác.
Tuy nhiên, nhiệm vụ quan trọng nhất của xã hộu dân sự là giám sát xã hội và phản biện xã hội, Nhưng muốn thực hiện được phải co thể chế và cơ chế đồng thời phải luật hóa ở cấp độ về Luật chứ không dừng lại pháp lệnh hay nghị định.

Từ khi có nghị quyết của Đảng về vấn đề này, đã gần hết nhiệm kỳ nhưng vẫn chưa ra được thể chế, chưa luật hóa được 2 chức năng- nhiệm vụ cơ bản và mới mẻ, rất có tác dụng này. Bao nhiêu dự thảo, kiến nghị của Mặt trận tổ quốc VN vẫn còn trên giấy, nằm yên trong ngăn kéo. Thế mới biết từ nhận thức, thành cơ chế, luật pháp và đi vào cuộc sống trần ai làm sao.

8) Nhưng quan trọng nhất và trực tiếp là phải sữa đổi Hiến pháp hiện nay theo hướng Hiến pháp văn minh tiến bộ thật sự mang ý nghĩa pháp quyền, đảm bảo cho sự ra đời hợp pháp của xã hội dân sự. “Và cũng chỉ bằng một bản Hiến pháp mà quyền lực Nhà nước bị giới hạn thực sự, thì khi đó một xã hội dân sự hợp pháp, phi chính trị, phi lợi nhuận, mới có cơ sở để hình thành”.

Theo Nguyễn Minh Tuấn, gần đây chủ tịch Quốc hội Nguyễn Phú Trọng có đặt ra vấn đề sửa đổi Hiến pháp như một nhu cầu cấp bách[1]. Tôi cho rằng, nhu cầu này là có thật, nhưng thay vì sửa đổi nhỏ lẻ, tại sao chúng ta không tính đến một chiến lược lâu dài hơn là hoàn thiện một Hiến pháp tích hợp được cả những điểm tiến bộ của các bản Hiến pháp trước đó của dân tộc, vừa phải tích hợp được những tinh hoa của nền lập hiến các nước trên thế giới. Hiến pháp bao giờ cũng là văn bản có hiệu lực pháp lý cao nhất ở mỗi một quốc gia, khi ra đời về nguyên lý để đảm bảo tính pháp quyền, nó còn được đặt cao hơn cả Nhà nước, để nhằm giới hạn quyền lực của Nhà nước. Tất cả việc tổ chức và hoạt động của Nhà nước phải được đặt trên cơ sở Hiến pháp. Và cũng chỉ bằng một bản Hiến pháp mà quyền lực Nhà nước bị giới hạn thực sự, thì khi đó một xã hội dân sự hợp pháp, phi chính trị, phi lợi nhuận, mới có cơ sở để hình thành. Chính xã hội dân sự đó mới là động lực phản biện đẩy Nhà nước và xã hội cùng tiến bộ. Hiến pháp bao giờ cũng là văn bản có hiệu lực pháp lý cao nhất ở mỗi một quốc gia, khi ra đời về nguyên lý để đảm bảo tính pháp quyền, nó còn được đặt cao hơn cả Nhà nước, để nhằm giới hạn quyền lực của Nhà nước. Tất cả việc tổ chức và hoạt động của Nhà nước phải được đặt trên cơ sở Hiến pháp. Và cũng chỉ bằng một bản Hiến pháp mà quyền lực Nhà nước bị giới hạn thực sự, thì khi đó một xã hội dân sự hợp pháp, phi chính trị, phi lợi nhuận, mới có cơ sở để hình thành. Chính xã hội dân sự đó mới là động lực phản biện đẩy Nhà nước và xã hội cùng tiến bộ.(Nguyễn Minh Tuấn, Cộng hòa Liên bang Đức, Lập Hiến hướng đến pháp quyền ở Việt Nam,Tạp chí Tia Sáng)

5- Đâu là lực cản của các giai đoạn của quá trình hình thành?

Rõ ràng có tiền đề từ xã hội truyền thống và văn hóa truyền thống.

Xã hội VN trong văn hóa làng xã đã hình tành nên tổ chức xã hội nhất định. Rồi làng nghề xuất hiện. Nên mới có chuyện lệ làng phép nươc. Trong kháng chiến những đã xuất hiện các hội kín. Nhưng ở đây chưa phải là tổ chức xã hội dân sự. Ngay khi Đảng ta ra đời, lập nên các tổ chức xã hội, chính trị của quần chúng trong đấu tranh cách nạng nhưng đó vẫn chưa là tổ chức xã hội dân sự. Chưa có kinh tế thị trường và chưa có nhà nước pháp quyền thì chưa có xã hội dân sự.

Trong lịch sử loài người thì trước xã hội tư bản có hình thái sơ khai xã hội dân sự, nhưng chỉ đến xạ hội tư bản thì dần dần mới có xã hội dân sự. Trong chủ nghĩa xã hội thời chiến không có xã hội dân sự dúng nghĩa mà chủ sang chủ nghĩa xã hội theo mô hình mới gắn liền với kinh tế thị trường và nhà nước pháp quyền mới có xã hội dân sự. Có thể nóí có xã hội dân sự xã hội chủ nghĩa. Đó là một xu hướng có tính quy luật.

Chúng tôi đồng ý với Nguyễn Quang A, rằng, ranh giới giữa các tổ chức (nhà nước, xã hội dân sự, khu vực kinh tế) không hoàn toàn rạch ròi, mà có thể có sự chồng lấn. Trong một xã hội phát triển hài hoà, ba loại tổ chức này hoạt động nhịp nhàng với nhau, có sự tương tác với nhau, có các cơ chế văn minh để giải quyết những xung đột (đôi khi có thể rất gay gắt) giữa chúng (giữa các loại tổ chức khác nhau hay giữa các tổ chức cùng loại). Nếu hiểu như vậy, thì xã hội dân sự luôn tồn tại. Trong thời kinh tế kế hoạch hoá tập trung người ta không những muốn triệt tiêu thị trường, các tổ chức kinh tế tư nhân mà Nhà nước cũng thử làm thay hay kiểm soát những hoạt động thuộc xã hội dân sự. Xã hội không hài hòa, nhiều căng thẳng. Từ khoảng hai mươi năm lại đây không gian hoạt động của các tổ chức xã hội dân sự được nới rộng và các tổ chức xã hội dân sự cũng đã có những đóng góp nhất định cho sự phát triển.(Nguyễn Quang A, Xã hội dân sự đâu có đáng sợ, Lao Động Cuối tuần số 15 Ngày 12/04/2009).

Vậy xã hội dân sự ở nước ta xuất hiện như thế nào, có thể có những giai đoạn hình thành nào?

Những giai đoạn hình thành xã hội dân sự ở nước ta như thế nào?

- Giai đoạn chưa có xã hội dân sự trước cách mạng do Đảng ta khởi xướng..

- Giai đoạn hình thành các tổ chức quần chúng do Đảng ta sáng lập và lãnh đạo và những tổ chức xã hội do nhà nước ta chấp nhận. Giai đọan tiền xã hội dân sự, mầm mông của xã hội dân sự.
- Giai đoạn từ khi đổi mới đến nay.- hình thành các tiền đề xây dựng , phát triển xã hội dân sự.
- Khi có luật về Hội, về xã hội dân sự với nền kinh tế thị trường và nhà nước pháp quyền định hình.
- Thời kỳ phát triển và củng cố xã hội dân sự.
- Thời kỳ xã hội dân sự phát triển cao, nền dân chủ xã hội chủ nghĩa khá hoàn chỉnh...

Các tổ chức thuộc xã hội dân sự Việt Nam đã được hình thành và hoạt động, có đóng góp thiết thực, như Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, các Hiệp hội ngành nghề, như Dệt may, Xuất khẩu Thuỷ sản, Hiệp hội các nhà đầu tư tài chính, v. v… Nhiều tổ chức đã tổ chức tập huấn, hướng dẫn, vận động thực hiện các tiêu chuẩn và quy định của trách nhiệm xã hội, nhất là đối với người lao động và người tiêu dùng. Song, do thiếu cơ sở pháp lý cần thiết, nên sự đóng góp đó còn hạn chế. Bản thân các hiệp hội đó còn cần phải nâng cao tính chuyên nghiệp và hiệu quả thiết thực đối với hội viên (Tiến sĩ, Lê Đăng Doanh- Viện Nghiên cứu phát triển, Một số vấn đề về trách nhiệm xã hội ở doanh nghiệp Việt Nam, Nguồn: Tạp chí Triết học).

Nhưng nhìn chung là cò nhiều khó khăn, trở ngại, như do thiếu sự thống nhất về nhận thức và đặc biệt còn thiếu cơ sở pháp lý nên hoạt động của nhà nước và nhất là về xả hội dân sự chưa cao, hạn chế còn nhiều và kém hiệu quả. Lê Đăng Doanh, cho rằng: Về luật pháp chế định các thể chế kinh tế thị trường, Việt Nam đã ban hành luật Cạnh tranh, nhưng chưa có Luật Kiểm soát độc quyền và việc thực hiện Luật Cạnh tranh còn có nhiều hạn chế. Các luật pháp về kế toán, kiểm toán, các chuẩn mực đã được ban hành, nhưng việc thực hiện trong thực tế còn nhiều hạn chế. Việt Nam đang chuẩn bị Luật về Quyền tiếp cận thông tin, song chưa có luật về Hiệp hội và chưa chuẩn bị Luật về Vận động hành lanh. Thông tin kinh tế còn nhiều hạn chế, nhiều số liệu chưa được công bố công khai và kịp thời. Các hoạt động giám sát đối với ngân hàng, thị trường chứng khoán, thị trường bất động sản còn sơ khai và cần được nhanh chóng hoàn thiện.(Tiến sĩ, Lê Đăng Doanh - Viện Nghiên cứu phát triển, Một số vấn đề về trách nhiệm xã hội ở doanh nghiệp Việt Nam, Nguồn: Tạp chí Triết học). Đó là xét về mặt kinh tế còn về mặt chính trị xã hội, hành chính cũng còn nhiều vấn đề cần bàn.

Trong khi đó, theo Nguyễn Quang A, có những cơ quan nhà nước làm việc tắc trách, có các doanh nghiệp gian lận. Cũng thế, có các tổ chức xã hội dân sự nói một đằng làm một nẻo. Phải có khung pháp lý để cho mọi loại tổ chức hoạt động, để buộc tất cả chúng phải minh bạch, phải có trách nhiệm giải trình với những người mà chúng (được cho là) đại diện, với những người cấp tài chính và với xã hội nói chung, để có cơ chế văn minh cho các tương tác, cho sự hợp tác và giải quyết xung đột giữa chúng. Nếu làm được vậy thì sẽ góp phần đắc lực cho sự phát triển hài hoà, bền vững của đất nước. Và nhìn vấn đề như thế, thì xã hội dân sự đâu có đáng sợ mà là một nhân tố quan trọng cho sự phát triển của đất nước.

Tài liệu tham khảo

¹-Hồ Bá Thâm, Xã hội dân sự, vấn đề và tính đặc thù, Tạp chí Sinh hoạt lý luận, số 1(92) 2009 và trên http://www.chungta.com/.). Hoặc Xã hội dân sự và nhà nước pháp quyền của dân do dân và vì dân, Tạp chí Sinh hoạt lý luận, 2008, Xã hội dân sự và kinh tế thị trường. (trong Kỷ yếu Hội thảo “Phát triển kinh tế và phát triển xã hội ở châu Âu” (KX. 01.04/06-10, KX 02.13/06 -10) của Viện Nghiên cứư châu Âu và khoa Lịch sử trường đại học KHXH-NVTPHCM tại TPHCM, 11-2008{
²- Trần Ngọc Hiên, “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhà nước pháp quyền và xã hội dân sự nước ta”, Tạp chí Cộng sản điện tử )
³- Nguyễn Ngọc Giao, Xã hội dân sự, Trung Quốc và Việt Nam, Tạp chí Thời đại, Chungta.com
⁴- Kỷ yếu Hội thảo “Phát triển kinh tế và phát triển xã hội ở châu Âu” (KX. 01.04/06-10, KX 02.13/06 -10) của Viện Nghiên cứư châu Âu và khoa Lịch sử trường đại học KHXH-NVTPHCM tại TPHCM, 11-2008.
⁵- Lê Đăng Doanh - Một số vấn đề về trách nhiệm xã hội ở doanh nghiệp Việt Nam, Nguồn: Tạp chí Triết học, chungta.com
⁶- Đào Thế Tuấn, “Phải xây dựng xã hội dân sự ở nông thôn”. (TuanVietNam).
⁷-Nguyễn Quang A, Xã hội dân sự đâu có đáng sợ, Lao Động Cuối tuần số 15 Ngày 12/04/2009
⁸-Nguyễn Minh Tuấn, Cộng hòa Liên bang Đức, Lập Hiến hướng đến pháp quyền ở Việt Nam, Tạp chí Tia Sáng, chungta.com