ChúngTa.com

Cái đồng hồ của người Việt Nam làtên một bài báo của Phan Khôi in trên Phụ nữ tân văn 1931, tức chẵn 70 năm trước. Trong bài viết ấy, nhà báo họ Phan cho rằng nhiều người hồi bấy giờ dùng đồng hồ chẳng qua bắt chước người Âu- Mỹ để diện cho đẹp, chứ chẳng mấy khi coi giờ: nói chung, với người Việt Nam đầu thế kỷ này thì giờ không phải là chuyện đáng đểý, ai ai cũng một tâm lý cơm vua ngày trời, được đến đâu hay đến đấy.

Thời gian của sự bình lặng, thời gian tính bằng tháng năm

Những nhận xét của ông nhà báo nổi tiếng là gan bởi hay nói thẳng này không phải là vô lý. Sự bình lặng là đặc điểm chủ yếu làm nên nhịp sống của xã hội Việt Nam thời trung đại và nó cũng còn kéo dài cho đến thời Pháp thuộc. Trong hoàn cảnh một nền kinh tế tiểu nông, sự làm ăn trông chờ cả vào mưa thuận gió hòa, người ta không thể nào có được một thái độ tự giác về thời gian, như ở các nước công nghiệp phát triển. Ngày tháng trôi qua đều đều, hôm qua đã vậy, mà mai đây cũng vậy, năm trước là hình ảnh gợi ý của năm sau. Cảm giác này còn bày rõ khi đúc lại nhiều tác phẩm văn chương tiền chiến. Chẳng hạn, trong Cô hàng xóm, Thạch Lam ghi lại ý nghĩ của cô Tâm. "Cái đòn gánh cong xuống vì hàng nặng, kĩu kịt trên mảnh vai nhỏ bé theo nhịp điệu của bước đi: chịu khó, chịu khó, từng tí một, hết bước nọ sang bước kia, cứ thế mà đi không nghĩ ngợi, Tâm thấy ngày nay cũng như mọi ngày, ngày mai cũng thế nữa, tất cả cuộc đời nàng lúc nào cũng chịu khó và hết sức như tấm vai thô dệt đều nhau. Còn trong Hai đứa trẻ,tác giả cũng phác ra cho thấy cả một nhịp sống chậm chạp, con người lấy việc làm theo nếp ngày hôm qua là chuyện tự nhiên.Thời gian đi qua, nó không để lại đấu ấn gì rõ rệt ngoài lời hứa hẹn rằng tương lai vẫn thế.Xét về tầm vóc lớn lao và mức độ tác động tới xã hội, thì cuộc cách mạng tháng tám và hai cuộc kháng chiến tiếp theo là những sự kiện lớn làm thay đổi cả hướng đi của lịch sử dân tộc. Thế những điều kỳ lạ là ở chỗ con người làm nên những biến chuyển đó bằng một tâm lý rất thoải mái.Khẩu hiệu trường kỳ kháng chiến thấm vào tâm thức mọi người.Sự từ tốn bền bỉ được khai thác để chống lại sức mạnh của máy bay trọng pháo.Ngành nào cũng có những người đi bộ hàng tháng trời từ khu Bốn, khu Năm ra Việt Bắc họp, rồi lại đi bộ hàng tháng trời trở về công tác bình thường. Thời gian lúc ấy hình như tính bằng năm tháng chứ không tính bằng giây phút.

Cho đến thời kỳ chống Mỹ, tâm lý đó vẫn còn phổ biến. Tôi nhớ có lần cánhphóng viên chiến trường bọn tôi từ mặt trận B5 qua trạm T.70 miền Tây Vĩnh Linh đi bộ ra Hà Nội. Chúng tôi hoàn toàn hiểu rằng đoạn đường mà sau này tính lại, đi mất gần một tháng cánh lái xe giỏi chỉ đi trong một ngày. Và để quên đi những mệt nhọc trên đường, chỉ còn có cách đùa bỡn:

Gớm cái "nhóc" Quảng Bình này rộng quá, đi mấy ngày không hết!

Có lẽ tới đây cũng phải mất từng ấy ngày để qua "nước" Nghệ An rồi mớisang "nước" Thanh Hóa.

Có một lý do khiến cho ngày ấy, không ai cảm thấy sốt ruột: ai cũng tính được là có vẻ đến Hà Nội thì vẫn sống theo một nhịp điệu nhản nha như vậy. Đại khái xếp hàng mua gạo cho gia đình mất cả buổi sáng là chuuyện thường, mà nếu không xếp hàng thì cũng chỉ ngồi họp hoặc đọc báo. Hà Nội hồi những năm chiến tranh và cả chục năm sau đó là một thành phố rất thanh vắng, xe bò còn là phương tiện vận tải được phép lưu thông ngay trên một số phố chính và những đôi tình nhân có thể đạp xe thong thả trò chuyện với nhau trên đường mà không sợ làm phiền đến ai cả.

Quả thực, giờ đây nghĩ lại, bên cạnh một thoáng cười mỉm về cái thuở ấu trĩ đã qua, nhiều người vẫn không khỏi thèm nhớ sự thanh thản không biết vội của thời ấy.

Thời gian này là tiền bạc, hôi hạ, chụp giật, nhưng…

Bởi vì, từ hơn chục năm nay, cuộc sống đã trở thành khác. Một nhịp điệu khác hình thành.Và một ý niệm khác chi phối. Báo chí đưa tin Việt Nam trở thành một trong những nước tiến nhanh nhất trong việc tăng số máy điện thoại trên đầu dân. Nhìn ra ngoài đường, vai trò của cái xe đạp hôm qua nay thuộc về cái xe máy mà tốc độ, trên lý thuyết, có thể gần ngang với ôtô. Không chỉ khách nước ngoài phàn nàn, mà cả người trong nước, nhất là những người già, cũng đang e ngại về lỗi xe máy ở ta đi cả trên vỉa hè và thuờng phóng nhanh đi sát tới chỗ gây tai nạn. Ở nhiềungã tư rất dễ bắt gặp cảnh xe máy cố vượt lên khi tín hiệu đèn đỏ đã bật: với nhiều người, chưa bao giờ thời gian trở nên bức xúc như bây giờ từ chỗ là một thứ của kho vô tận và thuộc về mọi người, như khí trời, nước sạch, nay thời gian đã trở thành một thứ sở hữu cá nhân, nó được ý thức như một giá trị to lớn và là ngọn nguồn của mọi giá trị khác. Cái câu cổ nhân xưa từng nói thì giờ là tiền bạc, nay nhiều người mới thật thấm thía.

Tuy nhiên, sẽ là vội vàng nếu như nói rằng một ý thức hoàn toàn mới về thời gian đã ngự trị.Tốc độ cho phép của xe máy lên tới 50 - 60 km, nhưng ở thành phố, xe chỉ chạy khoảng 20 - 30km gì đấy. Từng người cố đi nhanh nhưng sự vận động của cả khối người trên đường bằng hơn xưa là bao. Phải chăng nhiều người phóng xe máy như điên, chẳng qua chỉ cốt để kịp có mặt trong một bữa nhậu, hoặc một buổi họp nhạt nhẽo, và theo dõi một thanh niên luồn lách trên đường, vượt cả đèn đỏ ngã tư, lát sau anh ta ngồi hàng tiếng đồng hồ quán karaoke. Sự chuyển pha còn đó: hiểu rằng thời gian là quý thì làm sao để biến thời gian ấy thành thực sự, nhiều người vẫn không biết. Đang thấy thịnh hành ởfcả giới bán lẫn giới lao động trí óc (chẳng han, các nhà sáng tác văn chương hoặc các cán bộ nghiên cứu khoa học) một lối làm ăn tạm gọi là chụp giật. Hàng ngày chơi dài, chỉ thỉnh thoảng mới bắt tay vào việc, song đã làm là tốc chiến tốc thắng, làm ù một cái cho xong. Hãy nhớ lại thời xưa, có những người cả đời chỉ theo đuổi một công việc chuyên môn nào đó, và họ kiên trì làm đến cùng. Có cảm tưởng như họ cần nắm được thời gian, cần nghe được sự liên tục của nó, biết hướng mình song hòa thuận với nó. Nói như cách nói của sách vở: họ tin rằng thời gian ủng hộ họ. Cảm giác ấy, niềm tin ấy, nhiều người ngày nay không có!

Thời gian và đời sống tinh thần của xã hội

Nếu như ở mỗi cá nhân, ý niệm về thời gian chủ yếu liên quan đến việc sử dụng ngày tháng sao cho hữu hiệu, thì xét ở phạm vi cộng đồng, điều này chủ yếu bộc lộ qua ý niệm về quá khứ hiện tại và tương lai mà cộng đồng đó đã và sẽ sống, từ đó toát lên quan niệm về sự phát triển của bản thân cộng đồng trong quá trình lịch sử. Đây là một vấn đề quá lớn, trong phạm vi của mình, chúng tôi chỉ xin nêu một nhận xét nhỏ: với người Việt hôm nay, thời gian vẫn đang được đơn thuần xem như một sự kéo dài liên tục, hiện tại là sự kéo dài của quá khứ, và tương lai là sự kéo dài của hiện tại.Quá khứ chỉ được xác định một lần và cứ thế mãi mãi tồn tại. Trong đời sống tinh thần chung của xã hội, cả quá khứ gần (thời chống Pháp chống Mỹ) lẫn quá khứ xa xưa (thời Hùng Vương hoặc thời Lý Trần) luôn luôn có mặt, nó đem lại cho hiện tại vừng hào quang, sức nặng và lòng tự tin và nó sẽ là nhân tố chủ yếu quy định tương lai.

“Ơi kháng chiến! Mười năm qua như ngọn lửa,
Nghìn năm sau còn đủ sức soi đường”.

(Chế Lan Viên)

Chính trên cái mạch nghĩ chung ấy, quá khứ thường được hình dung bằng những phạm trù giống như hiện tại và nếunhu trong các sáng tác văn nghệ, những anh hùng dân tộc trong quá khứ có suy nghĩ nói năng hệt như con người con người thế kỷ XX thì cũng là điều dễ hiểu.

"Khó mà tìm được một tiêu chí khắc họa đầy đủ bản chất của văn hóa, như khái niệm thời gian. Trong khái niệm ấy, thấy thể hiện đầy đủ cảm quan của thời đại về thế giới, hành vi và ý thức của con người, nhịp điệu của cuộc sống”. Một nhà nghiên cứu văn hóa người Nga, Ông A.Ju.Gurevich trong cuốn Những phạm trù văn hóa trung thế kỷ đã rất có lý rằng nhận xét khi viết như vậy. Do chỗ ý niệm về thời gian liên quan đến văn hóa, nên chúng là chúng ta cần hiểu tại sao nhiều người nước ngoài đến Việt Nam có ngay nhận xét về cách sử dụng thời gian của người Việt. Xu hướng chung ở đây là họ - nhất là người ở các nước Tây Âu -tỏ ra khó thích ứng với cái kiểu tùy tiện "gặp đâu hay đấy", “nước đến chân mới nhảy” của chúng ta. Nhưng gần đây, cũng đã bắt đầu thấy có xu hướng ngược lại. Một họa sĩ người Đức kể lại rằng lúc đầu mới học làm sơn mài, bà thấy quá nặng nhọc vì phải kiên nhẫn chờ đợi và đặc biệt phải nhạy cảm với những thay đổi bất ngờ của màu sắc. Mãisau bà mới phát hiện qua quá trình lao động khá đơn điệu đó, bà có diều kiện để "thay thời gian thực sự là hiện hữu”. Đi xa hơn một bước nữa, người phụ nữ này còn lấy cách nhìn của người Việt Nam hiện thời để quay lại đánh giá cách sử dụng thời gian ở phương Tây. Bà tâm sự: “Sau khi được sống trong một cuộc sống đầy màu sắc sinh động ở Hà Nội, chúng tôi cảm thấy sẽ có phần nào tẻ nhạt nếu trở lại những thành phố quê hương với lối sống quá công nghiệp, quá khắc nghiệt về thời gian. Ở đó thậm chí chúng tôi chẳng có đủ thì giờ quan tâm tới cái chết của người thân quen nữa” (Xem báo Thể thao & văn hóa, số ra 24/11/2000).

Qua người mà hiểu mình, cái quy luật có tính chất chủ đạo ấy trong nghiên cứu văn hóa lần này lại được chứng nghiệm. Chép lại mẩu chuyện này ở đây, chúng tôi chưa dám nói ngay rằng nhận xét của người họa sĩ kia đã chính xác hay chưa mà chỉ nhằm lưu ý là chúng ta cần phải lắng nghe, phải đối chiếu so sánh rất nhiều, phải biết thêm những cách nhìn khác về chính mình, thì mới đi tới chỗ tự nhận thức một cách chính xác. Trên báo số ra ngày 12/9/1937, nhà văn Thạch Lam trong một bài báo ngắn, sau khi kể lại rằng một người Pháp rất khen tục thờ cúng ở ta, đã nói thêm "cái đó là tùy ông thôi, còn chúng tôi, chúngtôi thấy chúng tôi quá trọng người chết, quên hẳn mất việc sống (...) chen chúc nhau mà chết đói chứ không chịu đi đến những nơi khác để chen vai thích cánh với người ta". Ở đây, vượt lên trên câu chữ cụ thể, Thạch Lam cho thấy là trước một sự việc có thể có nhiều cách nghĩ khác nhau, chú không phải chỉ có một cách duy nhất.