ChúngTa.com

Chiều 9/3/2011, buổi ra mắt tác phẩm Biếm họa Việt Nam của họa sĩ Lý Trực Dũng đã diễn ra tại Trung tâm Văn hóa Pháp (Tràng Tiền, Hà Nội). Và dù tác giả của nó có khiêm tốn tự nhận cuốn sách chỉ là “nhát cuốc động thổ cho những nghiên cứu hoàn chỉnh hơn về biếm họa Việt Nam”, nhưng tại buổi ra mắt, họa sĩ Nguyễn Quân đã khẳng định Biếm họa Việt Nam là một bức tranh khái quát và sinh động về “Làng cười Việt”.

Không đâu xa, nội dung của Biếm họa Việt Nam vốn dĩ rất gần gũi với độc giả TT&VH - khi hầu hết các bài viết của họa sĩ Lý Trực Dũng đều từng được đăng tải tại chuyên mục Lịch sử biếm họa Việt Nam do TT&VH mở ra trong 2 năm 2007, 2008.

Họa sĩ - KTS Lý Trực Dũng tại buổi giới thiệu sách

Mê biếm họa, “bỏ quên” nghề kiến trúc sư

Vẫn là cách kể chuyện nhẩn nha bằng những câu chữ mộc mạc, vẫn là sự kết nối hài hòa các thông tin báo chí với giai thoại sự kiện, vẫn là cuộc đời và chân dung của những gương mặt nổi trội trong làng biếm họa Việt Nam: từ lớp lão làng Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, qua những họa sĩ của giai đoạn đổi mới như Ớt, Chóe, rồi tới NOP, LEO, LAP - các tác giả từng đoạt giải trong 2 cuộc thi Giải thưởng biếm họa Việt Nam do TT&VH tổ chức vào 2008 và 2010.

Say mê vẽ và nghiên cứu biếm họa từ 30 năm nay, họa sĩ Lý Trực Dũng chân thành chia sẻ về việc gần như “bỏ quên” nghề chính là kiến trúc sư khi nhận lời với TT&VH để đi sưu tầm tư liệu và dựng lại cả một giai đoạn phát triển của lịch sử biếm họa Việt Nam.

Ông kể: “Tôi cũng vào Nam ra Bắc đủ cả, đến gặp gỡ gia đình những họa sĩ đã mất và... chưa mất, rồi hỏi han, phỏng vấn, xin tư liệu, đối chiếu chéo, thậm chí là hỏi nhiều nguồn khác nhau để bổ sung và kiểm chứng thông tin”.

Trước đó, trong một quãng thời gian gần 20 năm kể từ 1988, việc tờ báo Văn nghệ không còn duy trì mục biếm họa trang 16 - do ông tham gia biên tập một cách amateur - đã khiến họa sĩ từng giành một số giải thưởng biếm họa quốc tế này thất vọng và gần như không còn xuất hiện trên các tờ báo trong nước. Việc “bỏ quên” công việc để nghiên cứu và sưu tầm về lịch sử biếm họa ấy, như chính lời ông, đã được tưởng thưởng bằng sự hứng thú và đồng cảm khi tiếp cận với thân phận éo le của nhiều họa sĩ biếm Việt Nam, với những khúc quanh chua chát mà biếm họa Việt Nam đi hết khi luôn song hành cùng lịch sử dân tộc...”.

“Những thói tật cố hữu của người Việt cũng thể hiện rất rõ trong biếm họa Việt Nam ở cả hai chiều: khi được bật đèn xanh đả kích kẻ thù thì rất hăng, nhưng dần nhụt đi khi tự cười về thói hư, tật xấu của chính mình” - ông nói.

Khó khăn lớn nhất mà tôi gặp là vấn đề tư liệu. Bản tranh gốc của các họa sĩ gần như 99% là không giữ, trong khi các tòa soạn hay NXB khi in xong đều vứt luôn - họa sĩ Lý Trực Dũng kể - Còn ở thư viện, các tờ báo, đặc biệt là báo từ 1955 về trước, đều trong tình trạng bị ẩm, ố, vàng, có khi lại... rách đúng cái tranh mình cần tìm. Bởi thế, như lời chia sẻ của ông: “Cuốn sách chắc chắn chưa hoàn thiện, cũng giống như một xã hội nào phát triển đến mấy thì vẫn còn nhiều khiếm khuyết”.

Nhưng có sao đâu, bởi chính ông nói, sự khiếm khuyết nào cũng chính là mảnh đất màu mỡ cho nghệ thuật biếm họa phát triển hơn. Cũng giống như trong cuộc triển lãm các tác phẩm biếm họa của mình trước đây, họa sĩ Lý Trực Dũng đã trang trọng dành một góc rộng cho bức tượng biếm họa mà ông tự sáng tác về chân dung. Bởi, “biết tự trào là điều tiên quyết để làm nên một họa sĩ biếm”.

Trí tuệ, trí tuệ và trí tuệ

Trò chuyện với TT&VH, họa sĩ Lý Trực Dũng nói:

- Với tôi, việc ra mắt Biếm họa Việt Nam mang tính chất khép lại một quãng thời gian ngắn nhưng vô cùng vất vả - mà cơ duyên làm việc cùng TT&VH từ năm 2007 về thể loại này chính là điểm khởi đầu. Đến bây giờ, tất nhiên tôi sẽ phải dồn thời gian cho nhiều công việc khác, mà cơ bản nhất là “trả nợ” quãng thời gian tôi bỏ rơi công việc chính là nghề kiến trúc của mình. Rồi cũng phải kể tới hàng loạt nghề phụ khác nữa, trong đó có việc vẽ thể loại tôi thích là tranh lụa.

* Vậy còn thể loại biếm họa thì sao?

- Chắc chắn, tôi không thể dành toàn bộ thời gian cho nó như quãng thời gian vừa rồi. Nhưng chúng ta nên nhìn mọi việc đơn giản hơn: với những gì mà TT&VH triển khai về biếm họa, chắc chắn sẽ có những người khác tiếp tục làm công việc nghiên cứu và sưu tầm để dựng lại hoàn chỉnh lịch sử của bộ môn nghệ thuật nặng tính truyền thông này.

Về phần mình, tất nhiên, khi có hứng thú, tôi sẽ vẫn vẽ tranh biếm. Nhưng, tôi hy vọng có thể hướng tới những bức tranh biếm, vượt khỏi yếu tố thời gian, để người xem dù ở thời điểm nào cũng có thể cầm lên và tủm tỉm cười. Bạn có nghĩ họa sĩ biếm sẽ buồn không, khi năm này qua năm khác, xã hội vẫn luôn có nhu cầu được cười về những chuyện như tham nhũng, y tế, giáo dục, giao thông...?

* Được họa sĩ Nguyễn Quân xếp thứ Nhì trong làng biếm họa Việt Nam (sau Chóe), ông mong gì ở độc giả khi họ xem những tác phẩm của mình? Và ngược lại, ông mong gì khi xem tác phẩm của những họa sĩ biếm khác?

- Xin trả lời câu hỏi thứ hai. Tôi luôn mong được nhìn thấy 3 yếu tố: trí tuệ, trí tuệ và trí tuệ!

* Xin cảm ơn ông.

Triển lãm tranh biếm họa Lý Trực Dũng: Biết tự giễu mình là người thông minh!

Cao lớn như Tây, giản dị, vai luôn khoác chiếc ba lô to sù… trông chả khác gì Tây ba lô. Cũng như nhiều người học ở Đức về, ông “nhiễm” một tình yêu đối với văn hóa của đất nước triết học này, thái độ làm việc rất nghiêm túc và một tinh thần “phản biện” hiếm có. Tôi nghĩ rằng đó chính là động lực của biếm họa Lý Trực Dũng…

1. Ông họa sĩ họ Lý này sinh năm Bính Tuất mà phàm những người tuổi Tuất thường vướng vào cái số dấn thân vì lẽ phải. Ông cũng không ngoại lệ, nên khi được người ta mời đến uống café để... bàn về: “Việt Nam thánh địa cà phê thế giới”. Lẽ ra, thôi thì người gọi là “thánh địa” hay gì gì thì cũng thế thôi, chỉ là vấn đề câu chữ để qua đó thể hiện khát vọng phát triển cà phê. Đằng này, ông nổ: Các vị có biết người Đức uống cà phê còn nhiều hơn cả uống bia không? Còn dân uống cà phê ở ta may ra được dăm bảy trăm ngàn mà các ông “tự sướng”? Các vị có biết cà phê ngon nhất, đắt nhất, được uống nhiều nhất thế giới là loại gì không?

Tranh biếm của Lý Trực Dũng

Tôi nghĩ rằng, sau cuộc tranh biện đó, ông cảm thấy rất rõ cái vị đắng của người trồng cà phê Việt Nam đang phải đối mặt với những khó khăn... Cái vị đắng trong cốc cà phê của ta nó khác hẳn với vị của cappuccino (tên gọi một sản phẩm cà phê của Italia) mà ông thường uống ở bên Tây. Và tôi cho rằng bên cốc cà phê gợi nhớ đến cappuccino đó, ông đã hình thành nên cái tứ của bức tranh biếm “bất hủ” này (vẽ rất nhanh để kịp nộp tòa soạn báo TT&VH lên trang) Tất nhiên, một con người lịch lãm như ông, người từng viết một câu chí lý: Người biết tự giễu mình là người thông minh nhất, và thế là ông đã chuyển ngay vị đắng cà phê với... giá xăng tăng. Bạn có thể tra cứu thời điểm ra đời của bức “siêu biếm họa” này (xem ảnh) theo biểu tăng giá xăng lên 14.500đ/lít.

Cái anh chàng ngồi bên bàn cà phê được tiếp thêm mấy giọt xăng A92 này rất giống với chân dung tự họa của ông. Khi kiểm lại một loạt tranh của ông, tôi thấy rằng các nhân vật đều hao hao giống ông trong bức tự họa, nhất là cặp kính cận đeo sát mắt (xem ảnh). Xét cho cùng thì giễu người nhưng cũng là giễu mình...

2. HS biếm họa Lý Trực Dũng được nhiều người yêu thích ngay kể từ khi cái tranh biếm họa đầu tiên của ông xuất hiện trên báo Văn nghệ cách đây đúng 30 năm. Bức tranh nhan đề Tài báo cáo này cũng chính là “tuyên ngôn” của ông chấm dứt 5 năm công tác ở một cơ quan Nhà nước “rất oách” lúc đó - là nơi “rất khó xin vào mà càng khó xin ra” - vì không hợp với cái chất của ông.

Tự giễu mình với tư cách thành viên BGK

Ở Tây, năm 1983, khi công tác ở Đức, được HS biếm Đức nổi tiếng Klaus Vonderweth giới thiệu, ông mang 6 tranh biếm họa theo yêu cầu đến tòa soạn tạp chí châm biếm lừng danh của Đức là Eulenspiegel. Tiếp ông là Phó Tổng biên tập và trưởng ban thư ký, đây là lần đầu tiên họ tiếp xúc với một HS biếm Việt Nam. Đang thích thú xem tranh của ông, nhất là mấy tranh biếm họa vẽ trên lụa, ông Phó TBT người Đức bảo, năm ngoái báo chúng tôi lần đầu tiên có đăng một tranh biếm họa của Việt Nam, một tranh rất ấn tượng chọn đăng từ những tranh được giải tại cuộc thi tranh biếm họa quốc tế Habana, Cuba (International Biennale Exhibition of Habana Cuba). Rồi ông ta cho người tìm số báo ấy mang lên. Bất ngờ, tác giả cái tranh ấy chính là vị khách đang ngồi đối diện với ông ta - HS Lý Trực Dũng. Còn vị khách, HS biếm Trực Dũng cũng bất ngờ nhờ Eulenspiegel mới biết tranh mình được giải!

Lần đó tạp chí Eulenspiegel đã dành hẳn môt trang khổ lớn giới thiệu ông cùng 6 bức tranh do ông mang đến! Ngoài Eulenspiegel, tranh biếm họa của ông còn được giới thiệu và đăng ở cả chục báo và tạp chí khác, trong đó có báo và tạp chí rất uy tín như Die Welt, Magazin...

Tôi hiểu rằng việc ông kể lại chuyện biếm họa của mình có nhuận bút rất cao, từng được bán đấu giá... ở bên Tây không phải là để “khoe thành tích”, mà sâu xa hơn, ông muốn truyền đạt tinh thần tôn vinh biếm họa đến tất cả mọi người. Ông như một người “truyền giáo” không biết mệt mỏi cho biếm họa thông qua các câu chuyện, các bài viết, các diễn đàn mỹ thuật, thậm chí cả “live show” biếm họa trên VTV1, phóng sự biếm họa nhiều kỳ trên Đài Tiếng nói VN... Biếm họa là nghệ thuật đích thực đấy - thưa các bác. Biếm họa là một chuyên ngành riêng - thưa các đồng nghiệp. Quan trọng nhất, bản chất của biếm họa là xây dựng - thưa các đồng chí. Cả thế giới này đều yêu thích biếm hoạ - Thưa bà con... Các “khẩu hiệu” về biếm họa của ông thường là như vậy.

Thổi tinh thần phục hưng biếm họa trong giới mỹ thuật và báo chí ngày nay, ông đã trở thành “tổng công trình sư” của Giải Biếm họa báo chí Việt Nam lần I và lần II do TT&VH phát động dưới sự bảo trợ của Hội Nhà báo VN và TTXVN.

3. HS Lý Trực Dũng là một “người nhiều trong 1” như cách nói hiện nay, là một người của công việc, luôn bận rộn. Ông làm kiến trúc, xây dựng, hội họa, biếm họa v.v...

Có một chi tiết thú vị góp phần làm nổi bật chân dung và tinh thần biếm họa của Lý Trực Dũng. Ấy là, với tư cách thành viên BGK Giải biếm họa Báo chí Việt Nam lần I, trong triển lãm các tác phẩm dự thi của Giải này, ông cũng tham gia, nhưng chỉ là dự treo triển lãm với một loạt tranh đầy chất “biếm”. Một bức tranh của ông treo ở gần cửa ra vào, treo hơi cao một chút, ở một góc cũng hơi khó nhìn. Nhưng bất cứ ai xem đến đều phì cười. Đây là lần đầu tiên có một vị trong BGK đã vẽ tranh “tự giễu” chính BGK của mình: Bức thứ nhất, mấy vị trong BGK vô cùng hỉ hả trước chồng tranh to bự. Đến bức thứ hai, khi đã chấm xong, cà chua, trứng thối ở đâu bay tới tấp đến, các vị cuống quýt giơ mũ, giơ nón, và chụp cả... mũ bảo hiểm lên đầu để che... (xem ảnh). Tò mò hỏi HS Lý Trực Dũng xem từ sau khi công bố giải ông đã bị “cà chua, trứng thối” của ai chưa? Ông cười sảng khoái: Họ chỉ ném bia, ném rượu thôi à!