Cách đây hai năm, đầu tháng 8/2004, tình cờ tôi gặp lại Giáo sư Trịnh Xuân Thuận giữa phố cổ Hà Nội, tại một cửa hàng...chả cá!
Xem danh sách Ban Cố vấn quốc tế của cuộc Gặp gỡ Việt Nam lần thứ V sắp khai mạc tại HàNội, tôi thấy có tên anh. Phải chăng lần này anh về nước với mục đích chính là dự cuộc gặp gỡ ấy? Tôi hỏi. Đó cũng là một trong những công việc chính mà tôi phải làm trong gần một tháng ở HàNội. AnhThuận nói: Nhưng, ngoài ra, còn nhiều việc khác nữa, cũng quan trọng đấy: Trao đổi ý kiến với một số vị lãnh đạo các ngành khoa học và giáo dục trong nước nhằm nhanh chóng mở rộng mối quan hệ hợp tác giữa các viện nghiên cứu và trường đại học lớn ở Mỹ và ở Việt Nam. Tôi cũng nói chuyện với các bạn trẻ Hà Nội, tại Hội trường C2 Đại học Bách khoa, về Đi tìm nguồn cội - Big Bang và sauđó, như đã nói chuyện với các bạn trẻ TP. Hồ Chí Minh. Theo tôi nhớ, thì anh Hàm Châu đã từng nghe tôi nói chuyện bằng tiếng Pháp, cũng về đề tài đó, tại toà thị chính thành phố Blois, hồi chúng ta cùng dự Gặp gỡ Blois về vật lý thiên văn, do anh Trần Thanh Vân tổ chức, vào mùa hè năm 1998 ở miền trung nước Pháp.
Lần này, tôi về nước là theo lời mời của Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu ở Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam, cho nên có nhiều thời gian hơn. Do vậy, mới có thể nhẩn nha dạo qua phố cổ, thưởng thức món chả cá, bún thang! Ô, cái món chả cá có mùi thì là và vị cà cuống, hấp dẫn quá đi mất! AnhThuận cười sảng khoái. Sáng nay, tôi vừa ghé về quê, thắp nén hương trên bàn thờ gia tiên, gặp bà con, lối xóm, đông vui lắm! Quê tôi ở MaiLâm, "bên kia sông Đường, quê hương ta lúa nếp thơm nồng",nay thuộc đất ngoại thành HàNội rồi đấy!
Tôi ngạc nhiên bởi vì, sau bao nhiêu biến cố, lưu lạc khắp bốn phương trời, thế mà giờ đây, anh Thuận vẫn nói sõi tiếng Việt, với giọng HàNội gốc! Sinh ngày 20/8/1948, sau Hiệp nghị Genève năm 1954, trước cảnh chia đôi đất nước, mới sáu tuổi, Trịnh Xuân Thuận đã phải theo cha rời Hà Nội vào Đà Lạt, rồi dạt về SàiGòn, theo học “trường tây” Jean-jacquesRousseau (trước Cách mạng ThángTám, là Trường Chasseloup-laubat). Từ nhỏ cho đến khi thi tú tài tây, anh phải “bò” ra học tất cả các môn đều bằng tiếng Pháp! Nào ngờ, chính nhờ cái vốn tiếng Pháp học rả rích trong mười mấy năm trời từ dạo ấy, sau này, anh mới có thể viết nên những cuốn sách dày dặn, nổi tiếng thế giới, mang tính khoa học chuẩn mực mà lại đậm đà hương vị thơca.
Đỗ cử nhân tại Viện Công nghệ California (Caltech), bảo vệ luận án tiến sĩ tại Đại học Princeton, rồi giảng dạy nhiều năm tại Đại học Virginia, nghĩalà từ sáng sớm cho đến đêm khuya chỉ toàn nghe, nói, đọc, viết tiếng Anh, ấy vậy mà tôi vẫn không sao thông thạo tiếng Anh bằng tiếng Pháp, thứ tiếng mà tôi được học "nhập tâm” từ bé! AnhThuận tâm sự. Tiếng Anh của tôi chỉ đủ để viết những công trình chuyên môn chính xác, với vốn thuật ngữ có hạn, với văn phong khoa học chặt chẽ, tường minh, chứ không đủ cho ngòi bút của tôi tung hoành, bay nhảy khi cần diễn tả những sắc thái cảm xúc tinh tế, bay bổng, hay thể hiện những ý tưởng sâu xa thấm đượm chất văn chương, triết luận...
CuốnSố phận vũ trụ: Big Bang và sauđó của Trịnh Xuân Thuận viết bằng tiếng Pháp, được Nhà xuất bản Gallimardin ở Paris năm 1992. Ngay năm sau, 1993, cuốn sách đã được phát hành và bán chạy tại New York, qua bản dịch tiếng Anh mang sắc thái Mỹ của HarryN.Abrams. Cũng trong năm 1993 ấy, Oxford University Pressin một bản dịch tiếng Anh "thuần khiết”, của Storm Dunlop, phát hành tại Anh và sau đó, cả tại Mỹ, Canada, Australia, New Zealand, Ấn Độ... Như vậy, cuốn sách của anh Thuận có 2 bản dịch tiếng Anh (American English and British English). Nhưng không phải do chính tác giả chuyển ngữ! Mặc dù anh là một giáo sư đại học đã dạy ở Mỹ hàng chục năm ròng!
Gần như cùng một lúc, vào năm 1993, cuốn sách cũng được bày bán rộng rãi tại Munich và nhiều thành phố khác ở Đức, qua bản dịch tiếng Đức của Ravensburger. Sau đó, cuốn sách của nhà vật lý thiên văn mang cái tên Việt Nam có phần lạ lẫm, khó phát âm, được dồn dập dịch và in ở nhiều nước khác: Trung Quốc (1 993), Thụy Điển (1994), ltalia (1994), Nhật Bản (1995), Hàn Quốc (1995)… Điều đáng chú ý là, bên cạnh các nước công nghiệp phát triển lâu đời như Anh, Mỹ, Đức, Nhật, một số nước đang phát triển nhanh ở vùng Đông Á như Trung Quốc, Hàn Quốc cũng đã tỏ ra không "trơ ì chậm chạp”, mà biết bắt kịp, bắt nhanh cái mới, cái hay trong khoa học.
Tuy có chậm hơn, chúng ta rồi cũng vào cuộc Cuốn Giai điệu bí ẩn,do Phạm Văn Thiều dịch từ nguyên văn tiếng Pháp La Mélodie secrète,được Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuậtin xong tại Hà Nội đúng vào đầu tháng 8/2000, coi như một ấn phẩm chào mừng khai mạc Gặp gỡ Việt Namlần thứ tư, với Lời nói đầu do chính tác giả viết riêng cho bản dịch tiếng Việt:
Bất chấp những thăng trầm của lịch sử, Việt Nam vẫn là một đất nướcluôn đề cao những giá trị của giáo dục và tri thức. Tôi mong cuốnsách này sẽ là một đóng góp nhỏ bé vào công cuộc truyền bá tri thức.
Tôichân thành cảmơn Giáo sư Trần Thanh Vân về tất cả những gì ôngđã làm để bản dịch tiếng Việt cuốnGiai điệu bí ẩn sớm rađời. Tôi cũng cảmơn dịch giả Phạm Văn Thiều, người đã địch rất hay ra tiếng Việt cuốnsách này.
Trịnh Xuân Thuận bày tỏ niềm ao ước chân thành:
‘Tôi sẽ rất sung sướng nếu tác phẩm này- tác phẩmđã được thếgiới phương Tây nồng nhiệt đón nhậncó thể nuôi dưỡng suy tư và làm thayđổi ít nhiều nhãn quan về thế giới của mộtsố người. Tôi ấp ủ hy vọngnó có thể làm nảy sinh nhữngchí hướngkhoa học ở mộtsố bạn trẻ có trí tuệ và cũng hy vọng những hạt giống được gieo trong các trangsách này, đến một ngày nàođó, sẽ đâmchồi nảylộc, phát triển thành cây trái sum sê”.
Cuốn sách lập tức được số "bạn trẻ có trí tuệ ở nước ta tìm đọc, do đó, đã phải in lại ngay trong năm sau, 2001.
Đầu năm 2003, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuậtin cuốn Hỗn độn và hài hoàcũng của Trịnh Xuân Thuận, do Phạm Văn Thiều và Nguyễn Thanh Dương dịch từ nguyên văn tiếng Pháp Le Chaos et l/harmonieđã xuất bản ở Paris.
Về Hà Nội tháng 8/2004, Trịnh Xuân Thuận tìm gặp lại nhà vật lý giỏi văn chương Phạm Văn Thiều để xem lướt qua bản dịch một cuốn sách khác của anh viết chung với Matthieu Ricard, cuốn L’lnfini dans la paume de la main (cái vô hạn trong lòng bàn tay) đãđược Nhà xuất bản Fayard in ở Paris năm 2000. Đây cũng là một cuốn sách best-sellerở Pháp: ngay trong đợt phát hành đầu tiên đã bán được hơn 100 nghìn bản, một con số đáng cho các cây bút Việt Nam mơ ước! Cuốn sách đề cập đến hệ tư tưởng Phật giáo và những vấn đề mới nhất của khoa học hiện đại, soi rọi những bí ẩn trong thế giới vĩ mô và vi mô cũng như trong xã hội loài người. Để dịch cuốn sách này, nghe nói hai dịch giả Phạm Văn Thiều và Ngô Vũ đã phải tham vấn một số vị hòa thượng, đại đức uyên thâm Phật học!
Trịnh Xuân Thuận đã công bố hơn 200 công trình trên các tạp chí khoa học chuyên ngành và các kỷ yếu hội nghị khoa học quốc tế. Đặc biệt, 10 cuốn sách dày dặn của anh rất được hoan nghênh ở châu âu và BắcMỹ, một số cuốn đã được dịch ra 16 thứ tiếng. Chính Tổng thống Pháp F. Mitlerrand đã mời anh cùng Giáo sư Trần Văn Khê “tháp tùng” như một “nhịp cầu hữu nghị" trong chuyến thăm Việt Nam năm 1994, mặc dù biết anh Thuận không mang quốc tịch Pháp. Và, mấy năm sau, Tổng thống Pháp J. Chirac lại mời Giáo sư Trần Thanh Vân “tháp tùng” trong chuyến thăm hữu nghị Việt Nam.
Tại Gặp gỡ Việt Nam 2004, Giáo sư Trịnh Xuân Thuận đã trình bày những kết quả mới trong việc nghiên cứu Sự hình thành các thiên hà qua khảo sát bằng kính viễn vọng Hubble. Như chúng ta đã biết, chỉ một số nhà thiên văn học rất nổi tiếng ở Mỹ và trên thế giới mới được phép sử dụng kính viễn vọng trên không gian mang tên nhà thiên văn học kiệt xuất người Mỹ Edwin Powell Hubble (1889 - 1958). Giáo sư Trịnh Xuân Thuận nằm trong số đó. Năm 1992, anh đã được tặng Giải thưởng HenriChrétien của HộiThiên văn học Mỹ.
Hai năm đã trôi qua kể từ Gặp gỡ Việt Nam lần thứ V năm 2004. Hai năm rồi tôi không gặp lại Trịnh Xuân Thuận. Tuy nhiên, qua website của anh trên lnternet, tôi vẫn biết được phần nào những nghiên cứu mới mà anh công bố. Và rồi mỗi lần gặp khó khăn trong việc lý giải những thành quả hiện đại của vật lý thiên văn, tôi lại tìm về những cuốn sách phổ biến khoa học ở trình độ cao mà anh đã viết bằng lời văn thật giản dị, trong sáng, dễ hiểu mà chứa chan cảm xúc thơ - những cuốn sách tôi coi thuộc loại ngôi đầu giường...