Biển Đông: Mặt Trận không tiếng súng
“Đem đại nghĩa để thắng hung tàn
Lấy chí nhân để thay cường bạo”
Trích Bình Ngô Đại Cáo, Nguyễn Trãi.
Lấy chí nhân để thay cường bạo”
Trích Bình Ngô Đại Cáo, Nguyễn Trãi.
1. Vấn đề Biển đông
Trong chuỗi các tranh chấp về chủ quyền gần đây giữa Trung quốc với Việt Nam và Philippins ngay tại vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của các nước này, khiến cho dư luận lo ngại nguy cơ chạy đua vũ trang, gây mất ổn định khu vực, và nêu ra sự cần thiết có cơ chế an ninh khu vực đủ hiệu quả để ngăn chặn nguy cơ này. Người viết bài này cho rằng, nguy cơ chạy đua vũ trang của các nước nhỏ trong vùng quanh Biển Đông (SCS) sẽ không phải là xu thế chủ đạo.
Xu thế chính sẽ là việc Trung quốc sử dụng sự vượt trội về sức mạnh mềm và kinh tế để chèn ép (holdup) từng nước nhỏ trong quan hệ song phương, nhằm thiết lập dần chủ quyền trên thực tế (de facto control righs) của mình tại các vùng biển đảo thuộc chủ quyền của các quốc gia khác, thể theo Luật quốc tế về Biển và Thềm lục địa. Nhờ đó, tạo nên sự “ dậy hòa bình” thực sự, mà không tốn một phát súng. Theo nhận định như vậy, sẽ khó có một cơ chế an ninh hay tuyên bố chung nào giữa Trung quốc và các nước ASEAN, như “Nguyên tắc ứng xử Biển đông” (DOC), có thể làm đảo ngược được xu thế đã, đang và sẽ diễn ra này. Mặt khác, xu thế như vậy sẽ dễ làm bùng nổ một cuộc xung đột quân sự song phương , leo thang thành xung đột khu vực, mà không được tiên liệu trước bởi bất cứ bên nào. Một khi xung đột khu vực đã nổ ra, thì điều đó sẽ không có lợi cho bất kỳ ai, kể cả Trung quốc. Một cơ chế an ninh quốc tế, có tính đa phương, lồng trong khuôn khổ quan hệ chủ quyền có tính song phương, là giải pháp duy nhất để ngăn chặn nguy cơ nói trên, vì sự ổn định, thịnh vượng của khu vực và trật tự quốc tế.
2. Bản chất của xung đột chủ quyền tại Biển đông
Nếu chúng ta nhìn vào bản đồ phân chia quyền về lãnh hải của từng quốc gia trên Biển đông, thì chủ quyền biển của từng quốc gia và trật tự hàng hải quốc tế đã được phân định rõ theo công ước quốc tế về luật biển (UNCLOS 200 nautical mile EEZ). Vậy tại sao Trung quốc lại ngang nhiên đưa ra đường lưỡi bò liếm trọn Biển Đông –điều mà chỉ có thể xẩy ra, nếu bánh xe lịch sử bị quay ngược trở lại trước thế chiến thứ II, khi Việt nam, Philippins và các nước quanh Biển đông chưa được công nhận là các quốc gia độc lập, khi dân tộc Việt nam, Phillipins, và các dân tộc khác chưa có quyền được hưởng tự do và độc lập2.
Bản đồ 1: Sự phân định ranh giới lãnh hải theo Công ước quốc tế về Luật Biển (UNCLOS) và tham vọng chiếm Biển đông, bất chấp Công ước và Luật Quốc tế, của Trung Quốc.
Nói như vậy để thấy rằng, chủ quyền của một quốc gia (sovereignty) phải được hiểu theo cả hai nghĩa: (1) Theo sự công nhận của cộng đồng quốc tế, và đi kèm theo đó là các công ước quốc tế về chủ quyền. (2) Theo khả năng của nhà nước trong việc bảo vệ chủ quyền của quốc gia, mà cơ bản nhất là đảm bảo an ninh quốc phòng; bảo vệ quyền của người dân khai thác tài nguyên và sinh sống trên nơi mà cha ông họ đã sinh sống qua ngàn đời, dù là trên đất liền, hay trên biển đảo.
Khi áp dụng cách hiểu này về vai trò của nhà nước trong việc bảo vệ chủ quyền quốc gia vào vấn đề bảo đảm trật tự hàng hải quốc tế, thì các cường quốc như Mỹ, Nhật, phải đóng vai trò “siêu nhà nước” Họ đảm bảo quyền tự do lưu thông và an ninh trên vùng biển quốc tế. Nói khác đi, họ cung cấp các hàng hóa công (public goods) có tính quốc tế này. Trong một số hoàn cảnh đặc biệt, như việc chống nạn cướp biển tại Somali, sự hợp tác giữa nhiều quốc gia lớn nhằm đảm bảo an toàn hàng hải quốc tế cũng là một giải pháp.
Cũng như tại một quốc gia, chi phí cho sự đảm bảo an ninh chủ quyền biển được tài trợ thông qua thuế, vai trò đảm bảo an ninh và trật tự quốc tế về Biển của các siêu cường được tài trợ bởi lợi ích có được từ tự do lưu thông hàng hải và mậu dịch quốc tế; và hợp tác khai thác tài nguyên biển như dầu lửa, nguồn đánh bắt cá, với sự đồng thuận của quốc gia sở tại, có chủ quyền.
Như vậy, nhìn theo quan điểm quốc tế, chủ quyền về khai thác tài nguyên biển (dầu lửa, đánh bắt cá) trong vùng đặc quyền kinh tế của mỗi quốc gia là một dạng hàng hóa tư (private goods), thuộc quyền sở hữu quốc gia, được công ước quốc tế công nhận, và được làm cho có hiệu lực bởi vai trò bảo vệ chủ quyền thiêng liêng của nhà nước của quốc gia đó. An toàn và tự do lưu thông trên đường hàng hải quốc tế, mặt khác, lại là hàng hóa công (public goods), vì tàu bè của một nước được đi lại tự do và được bảo vệ an toàn trên đường biển quốc tế, thì điều đó không loại trừ tàu bè của nước khác cũng được hưởng quyền và dịch vụ như vậy. Điều này rõ ràng là khác với quyền đánh bắt cá và khai thác dầu trên thềm lục địa của một quốc gia độc lập, theo nghĩa, một quốc gia khác, dù lớn mạnh đến đâu, cũng không được quyền xâm phạm nguồn tài nguyên thuộc đặc quyền kinh tế của quốc gia có chủ quyền, cho dù quốc gia đó có thể nhỏ và yếu hơn họ nhiều lần. Tính loại trừ sự xâm lấn hay tính chủ quyền thiêng liêng này, như đã nói, là chuẩn mực được cả cộng đồng thế giới công nhận; nhưng nó cũng cần phải được bảo vệ bởi chính nhà nước có chủ quyền. Ngược lại, một quốc gia lớn, dùng sức mạnh, dù là quyền lực mềm hay cứng, để xâm phạm chủ quyền của một nước nhỏ, thì sự chiếm đoạt đó không bao giờ có thể làm nền tảng cho chủ quyền dưới tên gọi của quốc gia đi xâm chiếm đó, như lịch sử đã nhiều lần chứng minh.
Như vậy, chủ quyền quốc gia không phải là một khái niệm biệt lập. Với sự bất cân xứng vốn có về sức mạnh kinh tế và quân sự giữa các quốc gia có chủ quyền, các quan hệ kinh tế, chính trị và quân sự giữa các quốc gia lớn và nhỏ, chia sẻ cùng một lợi ích chiến lược, mà nó phù hợp với công ước và luật pháp quốc tế, sẽ tạo ra khối liên minh chính thức hay phi chính thức. Sức mạnh của liên minh tạo ra một sự răn đe hữu hiệu đối với sự xâm lấn dưới tên của bất kỳ quốc gia lớn hơn nào với một dân tộc có chủ quyền, nhưng yếu hơn về kinh tế và quân sự. Một khi liên minh bị suy yếu đi, thì sự cân bằng về trật tự quốc tế và khu vực bị thay đổi, do xuất hiện những vùng trống về quyền lực. Tuy nhiên, sự thay đổi về trật tự thế giới đó (và sự trỗi dậy của “người” bảo hộ cho trật tự mới đang hình thành) có trở thành một xu thế toàn cầu hay không, phụ thuộc rất nhiều vào tính chính nghĩa của tiến trình như vậy. Một khi tính phi nghĩa lấn át, mà cực điểm là chủ nghĩa Phát xít, thì sớm hay muộn, tham vọng phi nghĩa đó sẽ bị diệt vong.
Những năm 2008 - 2010 chứng kiến cuộc khủng hoảng toàn cầu, bắt đầu từ Mỹ, lan dần sang các nước Tây Âu. Điều đó kéo theo hai hệ lụy: Thứ nhất, Nước Mỹ, do áp lực nợ chồng chất sau 2 cuộc chiến chống khủng bố ở Iraq và Afganixtan và khủng hoảng kinh tế, đã bị yếu đi rất nhiều về khả năng triển khai sức mạnh cứng để duy trì trật tự quốc tế tại các vùng biển có tính chiến lược, nhưng sẽ quá tốn kém, nếu xung đột thực sự xẩy ra. Vụ Tầu Trung quốc khiêu khích (harassement) tàu USNS impeccable trên vùng biển quốc tế gần quần đảo Hoàng xa (paracels) là một ví dụ, [xem Bản đồ 1]. Thứ hai, sự suy yếu đi của kinh tế Mỹ sau khủng hoảng, cộng với sự trỗi dậy của Trung quốc đã làm thay đổi các dòng thương mại, vốn đầu tư quốc tế theo hướng biến các nước thuộc vùng ngoại biên (periphery) xích lại gần hơn, phụ thuộc nhiều hơn vào sức mạnh đồng tiền và quyền lực mềm của Trung quốc. Nói khác đi, các liên minh hiện hữu bị yếu đi. Cùng với nó là khả năng bảo vệ chủ quyền của các quốc gia thành viên thuộc liên minh hay khối hợp tác như APEC hay ASEAN bị suy giảm.
Trong bối cảnh đó, Trung quốc đứng trước hai lựa chọn: Thứ nhất, phối hợp với các cường quốc trên Thế giới, đứng đầu là Mỹ, cung cấp hàng hóa công (public goods) cho việc duy trì trật tự quốc tế, sự ổn định và phát triển phồn thịnh dựa trên hợp tác và thương mại toàn cầu. Thứ hai, thay thế Mỹ và các đồng minh chiến lược của Mỹ là Tây Âu và Nhật, thiết lập trật tự Thế giới mới và lập liên minh quân sự mới do Trung quốc đứng đầu nhằm cưỡng chế sự tuân thủ trật tự mới đó (theo unirule). Trên thực tế, Trung quốc đã lựa chọn con đường thứ hai. Tiến trình này bắt đầu bằng việc trà đạp lên công ước quốc tế về phân chia lãnh hải (UNCLOS) trên Biển đông, nhằm biến nó thành vùng biển thuộc Trung quốc. Tham vọng này của Trung quốc hoàn toàn không dễ dàng thực hiện được,vì rằng: (i)
Nó xóa bỏ trên thực tế chủ quyền của các quốc gia quanh Biển đông, đi ngược lại xu thế tiến bộ của thời đại về phong trào giành quyền độc lập cho các dân tộc, sau khi chủ nghĩa Phát xít bị đánh bại. (ii) Về dài hạn, nó tạo tiền lệ cho việc chiếm đoạt quyền tự do lưu thông và an toàn hàng hải trên các tuyến đường biển quốc tế. Thay vào đó, các quốc gia khác (ngoài Trung quốc) sẽ phải nộp phí, chịu phạt, hoặc bị cấm không được sử dụng các tuyến đường biển và đường không quốc tế, nay do Trung quốc kiểm soát. Điểm cốt lõi ở đây là có sự khác biệt rất rõ ràng giữa tuyến hàng hải quốc tế với tuyến hàng hải thuộc địa phận Trung quốc. Khi nẩy sinh mâu thuẫn chính trị hay xung đột về lợi ích, Trung quốc có thể dùng quyền kiểm soát để cấm quốc gia có liên quan thông thương trên vùng Biển đông, mặc dù về nguyên tắc, Trung quốc cam kết duy trì tự do lưu thông.
Sự chèn ép ở quy mô quốc tế này không thể xẩy ra, nếu Trung quốc không thể áp đặt được quyền kiểm soát trên thực tế (de facto control rights) về vùng biển bị bao quang bởi đường lưỡi bò. Như vậy, xung đột chủ quyền tại Biển đông hiện nay không phải chỉ là vấn đề song phương, mà là vấn đề về an ninh khu vực và quốc tế. Trung quốc hiểu rất rõ điều đó, và Trung quốc hiểu rằng, Mỹ, Nhật, Tây Âu và các cường quốc khác trênThế giới, như Nga, Ấn độ, cũng hiểu là Trung quốc đang toan tính gì. Cuộc chơi chèn ép (holdup problem) trên bình diện quốc tế này thể hiện tính phiêu lưu trong chiến lược mà Trung quốc đang theo đuổi. Việc phân tích kỹ ván bài đó sẽ tạo nên sự đồng thuận quốc tế nhằm giải quyết xung đột, được Trung quốc tô điểm thành xung đột song phương về chủ quyền “không thể tranh cãi” mà Trung quốc là bên bị xâm hại.,
3. Chủ quyền quốc gia và vấn đề chèn ép
Như đã nêu, mục tiêu chính của Trung quốc là nhằm kiểm soát con đường hàng hải quốc tế, đi từ Trung cận đông qua eo biển Malacca, đi qua Biển đông, dọc theo Trường Sa (Spratlys), tiếp đến là qua Hoàng sa (Paracels). [Xem Bản đồ 1]. Con đường biển này ngày càng trở nên có tính sống còn với Trung quốc3. Nhưng nó cũng có tính chất sống còn với Mỹ, Nhật và các nước trong vùng. Một sự hợp tác an ninh hàng hải quốc tế giữa Trung quốc với Mỹ, Nhật và ASEAN sẽ là lý tưởng cho sự ổn định và phồn thịnh của khu vực. Nhưng việc biến vùng biển quốc tế đó thành lãnh hải thuộc địa phận Trung quốc, lại là một bảo đảm an ninh hơn cho Trung quốc, với cái giá là chủ quyền của các nước nhỏ hơn trong khu vực bị xâm hại. Nói khác đi, chúng ta đang chứng kiến một tiến trình mà Trung quốc đang tìm cách chèn ép các nước nhỏ để vẽ lại bản đồ khu vực.
Sự chèn ép, hay tranh chấp song phương về chủ quyền biển đảo, quyền khai thác dầu và đánh bắt cá, chỉ là bước đi ban đầu, được lồng trong một tranh chấp lớn hơn về quyền kiểm soát đường hàng hải chiến lược đi qua Biển đông4. Để tránh một cuộc xung đột về quyền tự do hàng hải trong tương lai, chúng ta phải hiểu rõ sự được mất của mỗi bên trong cuộc chơi chèn ép về chủ quyền song phương mà Trung quốc đang tiến hành. Trung quốc kỳ vọng gì? Và tại sao đó lại là các bước đệm ngắn hạn cho việc đạt mục tiêu dài hạn của Trung quốc? Việc trả lời các câu hỏi như vậy sẽ cho phép tìm ra cơ chế thúc đẩy an ninh khu vực,thông qua các giải pháp thương lượng hòa bình.
Để cụ thể, hãy nhìn lại vụ Trung quốc cắt cáp tham dò dầu khí của Tầu Bình minh 02, Viking 02 của Việt nam; hoặc việc Trung quốc cho xây dựng cột sắt và thả phao ở bãi Amy Douglas, hay cho tàu bắn xuống nước, xua đuổi tàu đánh bắt cá của ngư dân Việt nam hay Phillipins ngay tại vùng biển của các nước này. Trước các hành động gây hấn như vậy của Trung quốc, phía Việt nam và Philippins có thể có bốn lựa chọn chính: Thứ nhất, không có phản ứng gì. Thứ hai, ra công hàm phản đối hành động gây hấn của Trung quốc trên các diễn đàn song phương hoặc đa phương, như tại Liên hiệp quốc. Thứ ba, đem vụ việc ra kiện ở Tòa án Quốc tế. Thứ tư, có hành động tự vệ một cách thích hợp, như việc Philippins cho nhổ các cột sắt, hoặc cho bắt giữ tàu đánh cá Trung quốc xâm phạm vùng đặc quyền kinh tế và đòi xử họ theo luật. Cần phải nói rằng, nếu vụ việc chỉ gói gọn trong xung đột có tính song phương, thì việc ra công hàm phản đối cũng gần giống như không làm gì cả. Mặt khác, việc đem ra kiện tại tòa án quốc tế về tranh chấp đánh bắt cá hay khai thác dầu thường hết sức tốn kém, mất thời gian và dễ bị làm cho rắm rối, do luật quốc tế không thể đủ chi tiết để áp dụng ngay cho việc xử các vụ kiện như vậy. Thêm vào đó, khi xẩy ra một chuỗi các vụ tranh chấp liên tiếp, thì tính phức tạp của vụ việc chỉ có tăng. Điều đó dĩ nhiên chỉ có lợi cho bên lớn hơn, dùng sức mạnh mềm để chèn ép, hơn là bên nhỏ hơn, bị xâm hại và đem vụ việc ra kiện.
Như vậy, xét trên quan điểm của Trung quốc, việc gây hấn về quyền đánh bắt cá hay khai thác dầu trong vùng đặc quyền kinh tế của các quốc gia nhỏ hơn trên Biển đông sẽ có lợi ở chỗ: (i) Trung quốc có thể giữ cho mức độ xung đột đủ nhỏ, để mâu thuẫn mang tính song phương, mà phía bị xâm hại ít làm được gì để thay đổi cục diện tình hình; và (ii) Chuỗi xung đột phải đủ liên tục và đều khắp ở các điểm chiến lược trên Biển đông, để biến các sự việc đã rồi thành quyền kiểm soát trên thực tế của Trung quốc về việc khai thác các nguồn lợi mang tính loại trừ. Nói rõ hơn, việc Philippins xua đuổi tầu cá Trung quốc hay nhổ cọc ở bãi đá mà Trung quốc vừa dựng lên chỉ làm tăng rủi ro bị Bắc kinh tố cáo trên khắp các phương tiện đại chúng, mà tiền bạc và sức mạnh mềm làm cho tiếng nói của nó có hiệu lực, rằng Philippins sẽ phải hứng chịu các hành động “chấp pháp”của Trung quốc5. Sức mạnh quân sự vượt trội và ngày càng mạnh của Trung quốc khiến cho nước nhỏ trong vùng phải đối mặt với rủi ro là sẽ chịu tổn thất rất lớn, nếu một mình dám cưỡng lại hành động “chấp pháp”của Trung quốc. Nhìn trước kết cục như vậy, nước nhỏ đó có thể phải ngồi yên không làm gì, ngoài việc ra công hàm phản đối, mà về thực chất cũng là không làm gì, như đã nói. Chính vì logic của sự chèn ép đó, mà Việt nam ngồi yên, khi Trung quốc ra lệnh cấm bắt cá trong thời gian dài, trên một vùng biển rộng lớn, bao gồm cả thềm lục địa của Việt nam. Cam chịu sẽ dần biến thành sự buộc phải chấp thuận quyền kiểm soát trên thực tế của Trung quốc đối với Biển đông. Khi đó, việc có hay không các công ước về luật Biển, bao hàm cả UNCLOS, thì cũng chẳng thể làm được gì nhiều để thay đổi một thực tế: Đường lưỡi bò đã được xác lập dần trên thực tế. Điều đó bao hàm rằng, đường hàng hải chiến lược đi qua Biển đông, dần sẽ thuộc về Trung quốc. Các nước khác sẽ buộc phải tuân thủ trật tự mới (unirule), được cưỡng chế bởi sức mạnh quân sự của Trung quốc, theo dự đoán là có thể thách thức Mỹ ở Tây Thái bình Dương vào năm 2030.
Chiến lược chèn ép của Trung quốc nhằm thôn tính Biển đông có thể được tóm tắt như sau:
Ngay sau vụ việc Trung quốc xâm hại quyền khai thác tài nguyên mang tính loại trừ, như đánh bắt cá hoặc khai thác dầu của Việt nam / Phillipins. Cụ thể là vụ cắt cáp thăm dò dầu của tàu Bình minh 02. Nếu không gặp phải phản ứng gì, thì Trung quốc sẽ ghi được 1 điểm trong chuỗi các bước chèn ép nhằm thôn tính Biển đông. Trong hoàn cảnh đó, Việt nam / Philippins bị mất 1 điểm trong việc bảo vệ chủ quyền. Hay nói rõ hơn, Việt nam / Phillipins đã bị tước mất một phần quyền được khai thác tài nguyên trên lãnh thổ, bao gồm biển đảo mà dân cư mình sinh sống.
Một lựa chọn khác là thay vì ngồi yên, Việt nam / Philippins có thể có phản ứng tự vệ một cách thích hợp, phù hợp với thỏa thuận khu vực và công ước quốc tế. Nhưng ngay sau khi vấp phải sự phản ứng tự vệ đó của Việt nam / Phillipins, Trung quốc có thể đáp lại bằng hai cách: Thứ nhất, tôn trọng cam kết của mình về nguyên tắc ứng xử Biển đông (DOC) và Luật Biển quốc tế (UNCLOS). Khi đó, các bên đạt được sự hòa giải sau xung đột vừa xẩy ra. Trung quốc không ghi thêm được điểm nào trong chuỗi các bước thôn tính Biển đông (ghi điểm 0). Và Việt nam / Philippins cũng không bị mất điểm về chủ quyền (tức là “mất” 0 điểm).
Ngược lại, Trung quốc có thể nuốt lời hứa tôn trọng thỏa thuận khu vực và Luật quốc tế. Cụ thể là Trung quốc tô vẽ lại vụ việc xung đột vừa xẩy ra như mình là bên bị xâm hại và vì vậy, buộc phải có hành động “chấp pháp” Khi làm như vậy, Trung quốc đã liên tiếp xâm phạm luật pháp quốc tế và chủ quyền của quốc gia nhỏ hơn. Với sự bất cân xứng về sức mạnh kinh tế và quân sự, phần thắng trong xung đột song phương sẽ thuộc về kẻ nào mạnh hơn, bất kể công lý. Cụ thể là, Trung quốc ghi được 2 điểm liên tiếp trong chuỗi các bước thôn tính Biển đông. Việt nam / Philippins bị mất 2 điểm.
Các tình huống trên được biểu diễn bởi lược đồ sau:
Sơ đồ 1: Cuộc chơi chèn ép chủ quyền song phương do Trung quốc tiến hành
Ta có thể thấy là, nếu Việt nam / Philippins phản ứng tự vệ một cách đơn phương, thì sự thôn tính sẽ diễn ra nhanh hơn. Trung quốc nhất định sẽ nuốt lời hứa, trà đạp lên các thỏa thuận DOC hay luật quốc tế UNCLOS. Vấn đề là Trung quốc sẽ đẩy nhanh gấp 2 lần nhịp độ thôn tính Biển đông, nếu phá thỏa ước hơn là tôn trọng thỏa ước. Nhìn trước kết cục như vậy, Việt nam / Phillipins không được phép kỳ vọng rằng, Trung quốc sẽ thực hiện những gì họ đã cam kết.
Nhưng nếu vậy thì ngay từ đầu, khi vừa xẩy ra việc Trung quốc gây hấn (cắt cáp thăm dò dầu, dùng súng bắn đuổi dân chài), Việt nam / Phillipins sẽ chọn việc gửi công hàm phản đối, mà không có hành động tự vệ. Kết cục là Trung quốc chỉ ghi được 1 điểm. Việt nam / Philippins chỉ bị mất có 1 điểm về bảo vệ chủ quyền6. Dù sao đi nữa, Việt nam / Philippins vẫn bị xâm hại.
Dĩ nhiên Trung quốc và Việt nam / Philippins có thể ký kết một thỏa thuận mang tính pháp lý mạnh hơn DOC. Theo đó, Việt nam / Philippins có thể đem kiện Trung quốc ra Tòa án quốc tế, nếu Trung quốc tái vi phạm công ước pháp lý vừa được ký kết. Nhưng những thỏa thuận pháp lý kiểu như vậy không thể tính hết được mọi tình huống tranh chấp phức tạp, có thể xẩy ra trong tương lai (bounded rationality). Trung quốc có thể lợi dụng những tình huống không được ghi rõ trong thỏa thuận như là một kẽ hở về xác định chủ quyền để tiếp tục chèn ép Việt nam / Philippins, bất chấp công ước đã ký kết.
Mặt khác, việc đạt được một thỏa thuận có tính pháp lý như vậy sẽ làm tăng tính đạo lý và cơ sở pháp lý (legitimacy) về chủ quyền của Việt nam /Philippins với các vùng Biển đảo của mình. Nó sẽ là cơ sở cho việc thiết lập quan hệ hợp tác chiến lược trong khu vực và trên trường quốc tế để bảo vệ chủ quyền chính đáng của Việt nam / Philippins. Nếu tính cả đến eo biển Malacca, mà nó sẽ là cái đích tiếp theo trong chiến lược Trung quốc muốn kiểm soát đường hàng hải cho riêng mình, thì một liên minh phi chính thức bao gồm Indonesia, Malaysia, Philippins và Việt nam đã được hình thành. Cuộc chơi tự nó đã có tính đa phương và sẽ phải giải quyết trong khuôn khổ hợp tác đa phương. Chính ở điểm này, nếu sự chèn ép của Trung quốc trong quan hệ song phương càng thô bạo, thì hành động của họ càng đi ngược đạo lý và càng đặt ra những tiền lệ nguy hiểm cho tự do và an toàn hàng hải quốc tế. Trên quan điểm đa phương mang tính thực tiễn đó, sự chèn ép nhằm thôn tính Biển đông của Trung quốc sẽ vấp phải sự phản đối ngày càng mạnh mẽ hơn của cộng đồng quốc tế và khó có thể thực hiện được.
4. Tính đa phương trong cuộc chơi chèn ép song phương về chủ quyền
Hợp tác đa phương giữa các quốc gia nhỏ, chống lại sự chèn ép bởi quốc gia lớn trong vùng, là điều tự nhiên, nhưng khó thực hiện. Lấy ví dụ, Trung quốc gây hấn với tàu thuyền của Philippins gần Bãi Cỏ rong (Reed Bank). Nhưng điều đó chưa đụng chạm trực tiếp đến lợi ích của Việt nam, vốn muốn giữ tình láng giềng hữu hảo với Trung quốc. Ngược lại, việc Trung quốc cắt cáp thăm dò dầu khí của tàu Bình minh 02, cũng không ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của Philippins, trong khi nước này vẫn có lợi ích thương mại và bang giao với Trung quốc về nhiều mặt. Vì lẽ đó, tại hội nghị an ninh khu vực Shangri-La tại Singapore, người ta chứng kiến sự phản đối đồng thời của cả Việt nam và Philippins trước hành động gây hấn của Trung quốc.
Nhưng đây không phải là hành động phối hợp trong một “Mặt trận thống nhất” như điều mà, Thượng nghị sĩ Mỹ McCain đã nêu tại Washington sau đó, vào ngày 20/06/2011. Vì vậy, cho đến nay, bản chất của cuộc chơi chèn ép song phương do Trung quốc tiến hành vẫn không thay đổi. Cùng với nó là sự mất mát đơn phương về chủ quyền của Việt nam / Philippins vẫn chưa có chuyển biến tích cực. Ví dụ, ngay sau khi hội nghị cấp cao về an ninh khu vực Shangri-Lavừa kết thúc, Trung quốc ngay lập tức cho 3 tầu bán vũ trang cố tình tấn công, cắt cáp tàu Viking 02 của Việt nam.
Vấn đề là việc phối hợp giữa Việt nam / Philippins chịu một sự nan giải (prisoner s’dilemma) là, nếu “anh”không sẵn sàng bảo vệ “tôi”khi tôi bị chèn ép, thì chính vì điều đó, tôi cũng sẽ không sẵn sàng bảo vệ anh, khi anh bị chèn ép. Sự hình thành một Mặt trận thống nhất trong khu vực, do đó, đòi hỏi có sự nhất trí và hợp tác đủ rộng và đủ chặt về nhiều mặt giữa các thành viên có liên quan (economies of scale and scope in coordination mechanism). Chính ở điểm này, sự tham dự của Mỹ, Nhật, và cả Nga, Ấn độ, như là một đối trọng với Trung quốc để gìn giữ an ninh khu vực, chứ không phải đối đầu về quân sự, là vô cùng quan trọng. Cụ thể là sau khi Thượng nghị sỹ Jim Webb lên tiếng kêu gọi Quốc hội Hoa Kỳ phải có động thái tương thích trước các hoạt động của Trung Quốc tại Biển đông, thì tính phối hợp của các nước trong khu vực và quốc tế đã có một sự chuyển biến tích cực. Diễn biến của hội thảo về Biển đông tại Washington hôm 20 - 21/06/2011 thể hiện điều đó.
Từ hội thảo này, một cơ chế an ninh và hợp tác đa phương, nhằm dàn xếp hòa bình các tranh chấp song phương tại Biển đông, đã bắt đầu được hình thành. Cơ chế an ninh đó là nhằm thúc đẩy:
(i) Các bên phải có hành động kiềm chế, không sử dụng vũ lực trên không và trên biển để giải quyết tranh chấp.
(ii) Hình thành một mặt trận thống nhất hành động nhằm gìn giữ sự ổn định trong khu vực.
(iii) Mỹ cần có hành động phối hợp một cách đúng lúc, phù hợp với hoàn cảnh cụ thể, nhằm ngăn chặn xung đột tiềm tàng. Sự phối hợp này có thể bao hàm việc tập trận chung nhằm duy trì an ninh hàng hải, cho đến việc giúp các nước trong vùng triển khai các hệ thống cảnh báo sớm, xây dựng hệ thống phòng thủ chống lại nguy cơ xẩy ra xâm lược vũ trang.
(iv) Tăng khả năng cam kết của Mỹ với việc bảo vệ an ninh khu vực và trật tự hàng hải quốc tế. Nói rõ hơn: “ chấp nhận hay không chấp nhận những tuyên bố nào, cũng như chúng ta (Mỹ)Mỹ sẵn sàng ủng hộ những hành động nào”(McCain, 20/06/2011).
Cần nhắc lại là, việc bảo vệ an ninh khu vực và tự do an toàn hàng hải trên Biển đông là một dạng hàng hóa công (public goods). Thiếu vai trò của siêu nhà nước, như Mỹ và Nhật, thì sẽ có quá ít sự đảm bảo về ổn định khu vực và an toàn hàng hải. Cụ thể là khi Philippins cho nhổ các cột đá do Trung quốc dựng trên bãi đá thuộc vùng biển của mình, hay Malaysia cho máy bay ra đuổi tầu đánh cá Trung quốc xâm phạm lãnh hải của Malaysia, thì các nước này thực tế đã cung cấp hàng hóa công. Theo nghĩa, hành động của họ ngăn cản Trung quốc xâm hại lãnh thổ và chủ quyền biển đảo của nước mình, tự nó mang tính răn đe việc Trung quốc đi xâm hại một nước khác trong khu vực. Bên cạnh đó, sự trả lời được cho là cứng rắn nhất của Thủ tướng Việt nam tại Nha Trang sau vụ việc Bình minh 02, cũng như sự đáp trả của báo Đại đoàn kết của Việt nam trước lời đe dọa sử dụng vũ lực của Trung quốc vào ngày 21/06/2011 trên tờ Hoàn cầu, lại là một tín hiệu khích lệ Philippins thể hiện thái độ kiên quyết bảo vệ chủ quyền của mình7. Tuy nhiên, việc cá nhân từng nước nhỏ cung cấp hàng hóa công, hay tự vệ đơn phương như vậy, không bao giờ là đủ để ngăn chặn sự chèn ép. Vấn đề là các nước khác trong vùng có thể ngồi yên, hưởng lợi từ việc các nước “tiền tuyến” phải đơn phương đứng ra bảo vệ chủ quyền, mà hệ quả là sẽ đem lại sự ổn định hơn tại Biển đông, nếu họ thành công. Ngược lại, nếu họ bị suy yếu đi, thì các nước còn lại đã nằm sẵn trong một trật tự mới đang dần được thiết lập, mà không bị tôn thất gì (free ridding).
Vấn đề nan giải trong hợp tác khu vực (prisoners’dilema) và động cơ hưởng lợi trên nỗ lực của nước khác (free ridding), khiến cho vai trò phối hợp của Mỹ, Nhật, và các nước như Nga, Ấn độ, càng trở nên không thể thiếu được, dù không dễ dàng. Tuy nhiên, sau Hội thảo Biển đông tại Washington, chúng ta có thể kỳ vọng về một sự cam kết cao hơn của Mỹ và đồng minh trong việc bảo vệ chủ quyền của Philippins. Chúng ta cũng có thể kỳ vọng một sự hỗ trợ đúng lúc và hiệu quả của Mỹ, Nhật và các nước khác cho Việt nam, trước tuyên bố hiếu chiến của Trung quốc trên tờ Hoàn cầu. Cụ thể là Mỹ, Nhật và Nga có thể giúp nâng cao khả năng phòng thủ và cảnh báo sớm của Việt nam trên không, trên biển đảo, và trên đất liền. Cần nhấn mạnh rằng, vai trò của Mỹ, Nhật và cộng đồng quốc tế không phải là làm tăng sự đối đầu về quân sự. Vai trò chính là phải đưa ra những phản ứng kịp thời, phù hợp với bối cảnh cụ thể, tới đúng đối tác cụ thể, nhằm ngăn chặn khủng hoảng khu vực và thúc đẩy nỗ lực hợp tác.
Trong bối cảnh có sự khác biệt về ý thức và khả năng bảo vệ chủ quyền giữa các nước trong khu vực; cộng với sự khó khăn về kinh tế sau khủng hoảng của cả Mỹ, Nhật và Tây Âu; bên cạnh một Trung quốc đang lên; liệu một cơ chế an ninh quốc tế có tính đa phương có hình thành được không? Điều này đòi hỏi chúng ta phải nhìn sâu hơn vào những thay đổi có thể diễn ra của cuộc chơi chèn ép, khi có sự tham dự của bên thứ ba –Mỹ, Nhật và các nước khác như Nga, Ấn độ.
5. Quốc tế hóa việc xử lý chèn ép lãnh thổ
Trong cuộc chơi chèn ép song phương đã mô tả ở trên, điểm mạnh của Việt nam / Philippins là công lý đứng về phía mình. Tính phiêu lưu trong chiến lược chèn ép của Trung quốc là nó ngày một đẩy Mỹ và các đồng minh của Mỹ là Nhật bản và Tây Âu, bao gồm cả Úc, vào thế phải đối đầu với Trung quốc trong một cuộc cạnh tranh về tự do hàng hải. Cụ thể là xung đột trong tương lai về quyền tự do lưu thông và an ninh hàng hải ở Tây Thái bình dương, một khi Việt nam / Philippins và các nước trong khu vực bị mất dần chủ quyền và rơi vào quỹ đạo của Trung quốc.
Như vậy, song song với cuộc chơi chèn ép các nước nhỏ, Trung quốc tiến hành một cuộc chơi khác, giành thế và lực trong cuộc cạnh tranh hay đối đầu trong tương lai về trật tự khu vực với Mỹ, Nhật, Úc và cả các nước khác như Nga, Ấn độ. Xét ở thời điểm hiện tại, hai cuộc chơi này không phải là không liên đới nhau (Multi-game linkage). Cụ thể là, trước sự chèn ép hay đe dọa quân sự của Trung quốc, sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế, mà Mỹ và Nhật đóng vai trò quan trọng, sẽ cho phép Việt nam / Philippins “lấy ít địch nhiều, lấy yếu thắng mạnh” Một khi sức mạnh tự vệ của Việt nam / Philippins tăng lên, thì sẽ làm tăng thế và lực của cộng đồng quốc tế, đứng đầu là Mỹ, trong cuộc chơi thứ hai nhằm bảo vệ trật tự khu vực. Điểm nhấn trong sự kết nối giữa hai cuộc chơi này chính là tính chính nghĩa. Hành động của Trung quốc càng bạo ngược, càng phi đạo lý, thì vị thế của nó trong khu vực càng giảm. Theo nghĩa, sự liên kết giữa các nước nhỏ với Mỹ và đồng minh nhằm bảo vệ chủ quyền và ổn định khu vực càng tăng.
Ngược lại, mọi chuyển biến tích cực từ phía Trung quốc, tự nó sẽ làm giảm nhiệt trong khu vực. Ví dụ cụ thể là việc Trung quốc vừa tái khẳng định giải quyết tranh chấp bằng thương lượng với Việt nam vào ngày 26/06/2011. Nhưng nỗ lực ngoại giao đó sẽ chỉ làm Việt nam xích lại gần Mỹ hơn, một khi Trung quốc lại có hành động không tương thích với lời nói.
Phân tích trên đây cho thấy, cuộc chơi chèn ép chủ quyền song phương mà Trung quốc tiến hành với nước nhỏ hơn trong vùng đã thay đổi về bản chất. Bây giờ, nó bị kết nối với cuộc chơi khác, nhằm xác định trật tự hàng hải giữa Trung quốc và Mỹ, mà chủ yếu là xác định rõ quyền tự do lưu thông và an toàn hàng hải qua Biển đông.
Trong cuộc chơi ghép nối - chèn ép chủ quyền và xác định trật tự hàng hải - việc Trung quốc tôn trọng thỏa thuận ở cuộc chơi đầu sẽ tạo sự giảm nhiệt ở cuộc chơi sau. Cụ thể là nó làm giảm sự tranh giành quyền ảnh hưởng tại khu vực giữa Mỹ và Trung quốc. Trong hoàn cảnh đó, sự ổn định ở khu vực được duy trì: Việt nam / Philippins không mất gì; Mỹ không can dự gì và Trung quốc cũng không chiếm đoạt được gì về chủ quyền hay quyền tự do lưu thông hàng hải của các nước khác. (Theo ngôn ngữ của cuộc chơi chèn ép, các bên đều nhận 0 điểm).
Sơ đồ 2: Cuộc chơi chèn ép chủ quyền khi kết nối với cuộc chơi xác định trật tự hàng hải
Trong một lựa chọn khác, Trung quốc có thể tiếp tục gây hấn, chèn ép Việt nam / Philippins, bất kể hậu quả là phải đối mặt với Mỹ trong cuộc giằng co về ảnh hưởng khu vực và trật tự hàng hải.
Vấn đề là, Trung quốc có tham vọng lớn muốn siết chặt con đường biển chiến lược, mà hiện có tới 80 phần trăm dầu nhập khẩu của Trung quốc và hơn 1/3 giá trị thương mại toàn cầu đi qua đó. Tuy nhiên, một chiến lược tiếp tục gây hấn để kiểm soát sẽ không còn là lựa chọn tốt cho Trung quốc, ít ra là vào bây giờ. Sức mạnh răn đe của Mỹ hiện đang chiếm ưu thế khiến cho Trung quốc khó có thể gây ra một cuộc xung đột song phương, mà ngay lập tức có thể biến thành xung đột khu vực. Tổn thất về kinh tế do con đường hàng hải chiến lược bị phong tỏa và mất mát về ngoại giao do bị cô lập trong vùng có thể là quá lớn. Trong hoàn cảnh đó, có thể xem như Trung quốc bị lùi một bước trong chiến lược lập trật tự mới trong vùng (mất 1 điểm). Ngược lại, Mỹ sẽ được lợi khi dựa vào sức mạnh quân sự hiện có để duy trì trật tự hiện hữu và hưởng lợi từ quyền tự do và an toàn hàng hải ở Tây Thái bình Dương. Nói khác đi, Mỹ thắng 1 điểm.
Nói như vậy để thấy, Mỹ sẽ không ngồi yên, nếu Trung quốc gây hấn tới mức đe dọa sự ổn định khu vực và an toàn hàng hải. Nếu vậy, thì Trung quốc cũng sẽ không thể gây hấn, nếu tính đến tổn thất phải trả. Trong tương quan đó, Việt nam / Philippins sẽ phối hợp phòng thủ với Mỹ nếu có xung đột xẩy ra với Trung quốc. Tổn thất sẽ ít hơn nhiều so với ngồi yên để chịu Trung quốc gặm nhấm dần chủ quyền của mình. Nói vắn tắt, chủ ý gây xung đột quân sự với Việt nam như lời đe dọa trên tờ Hoàn cầu Thời báo là chưa có khả năng xẩy ra.
Vì vậy, không có gì lạ là ngay sau khi đe dọa dùng vũ lực chống Việt nam vào ngày 21/06/2011 trên báo Hoàn cầu, thì Trung quốc - Việt nam đã họp mặt cấp cao ngày 25/06/2011, tái tuyên bố tôn trọng 16 chữ vàng về quan hệ láng giềng tốt. Chú ý là 2 sự kiện chỉ cách nhau có 4 ngày với những tín hiệu hoàn toàn đối nghịch nhau từ phía các cơ quan Trung ương của Trung quốc. Như đã nói, sự kiện sau là dấu hiệu tích cực, cho thấy sự giảm nhiệt trong khu vực. Nhưng nếu nhìn kỹ hơn, tình hình hoàn toàn không đơn giản: Trung quốc đang chơi hai lá bài nóng lạnh theo kiểu bất định (randomizing strategies), làm Việt nam mất phương hướng (indifference). Hãy điểm lại các sự kiện gần đây nhất: Hôm 26/05/2011, tầu Bình minh 02 bị cắt cáp, chỉ vài ngày trước thềm hội nghị thượng đỉnh về an ninh khu vực, Shangri-La. Ngay sau cuộc gặp bên lề Hội nghị, mà phía Trung quốc nhấn mạnh cam kết xử lý tranh chấp hòa bình và gìn giữ tình hữu nghị Trung – Việt, vào sáng ngày 09/06/2011, Trung quốc lại chủ đích cho 3 tầu bán vũ trang, tấn công, cắt cáp tầu Viking 02 của Việt nam. Ngày 20 - 21/06/2011, khi hội thảo quốc tế về an ninh Biển đông đang diễn ra tại Washington, thì 21/06 Trung quốc chính thức đe dọa dùng vũ lực chống Việt nam trên tờ Hoàn cầu. Tiếp theo, ngày 25 - 26/06, trong cuộc gặp mặt cao cấp Trung –Việt, Trung quốc tái khẳng định gìn giữ quan hệ láng giềng tốt; cùng định hướng dư luận, tránh lời nói và hành động làm tổn hại niềm tin của nhân dân hai nước. Nhưng ngay vào lúc nói các lời lẽ đó, một Tướng của Trung quốc, Bành quang Khiêm, Phó tổng thư ký Ủy ban chính sách an ninh quốc gia, lại tuyên bố có thể sẽ dạy cho Việt nam một bài học lớn hơn (cuộc chiến tranh biên giới Trung - Việt) trên kênh truyền hình Trung ương Trung quốc vào 25/06. Và chỉ vài ngày sau, chính quyền tỉnh Hải nam lại ban bố lệnh cấm đánh bắt cá trên cả vùng biển của Việt nam, tiếp tục xâm phạm trực tiếp chủ quyền của Việt nam, ngay sau tuyên bố chung tại cuộc họp ngoại giao cấp cao giữa hai nước.
Trong nghiên cứu chiến lược, khi Trung quốc chơi ngẫu hứng hai lá bài nóng lạnh như vậy, Việt nam sẽ bị mất phương hướng. Theo nghĩa, Việt nam cũng bị ngẫu nhiên lái theo Trung quốc. Cụ thể là với xác suất dương, hay với rủi ro có thật, Việt nam bị rơi vào “vòng tay”của Trung quốc, mà không thể phối hợp với Mỹ một cách thường xuyên, hay sự phối hợp chỉ có tính nhất thời.
Tức là, Việt nam bị “nhẩy”một cách ngẫu nhiên giữa 2 chiến lược: tự vệ đơn phương và phòng thủ cùng với Mỹ, một khi có chiến sự nổ ra bất ngờ với Trung quốc (Xem sơ đồ 2). Như vậy, có một sự rất khác với Philippins, mà sự phối hợp nhất quán với Mỹ cho phép tạo sức mạnh răn đe.
Ngược lại, Việt nam phải đối mặt với khả năng (dù không phải chắc chắn sẽ xẩy ra) là Trung quốc sẽ bất ngờ tấn công Việt nam ở một khâu then chốt, mà nó cho phép: (i) Tăng quyền kiểm soát trên thực tế của Trung quốc đối với con đường hàng hải quốc tế qua Biển đông. (ii) Tăng khả năng tạo tranh chấp, lan dần vào các vùng không có tranh chấp, thông qua sự chèn ép về quyền khai thác các tài nguyên mang tính loại trừ, cụ thể là dầu khí. (iii) Điểm tấn công phải cho phép phát huy tối đa chiến lược chơi ngẫu hứng hai lá bài nóng lạnh, sao cho: Việt nam bị ép vào thế buộc phải tự vệ đơn phương khi nổ ra xung đột. Mỹ không kịp trở tay hoặc không thể điều động chiến hạm, tàu sân bay tới, chỉ vì một xung đột có quy mô xem ra là nhỏ.
Sự lựa chọn điểm và thời điểm tấn công, thỏa mãn cả 3 điều kiện nói trên sẽ làm tăng cao nhất cả lợi ích ngắn hạn và dài hạn cho Trung quốc. Cụ thể là, tự vệ đơn phương sẽ làm sự thôn tính xẩy ra nhanh. Sau khi thôn tính, xung đột song phương sẽ lan rộng hơn, phức tạp hơn, mà Trung quốc có thể sử dụng tốt nhất lợi thế vượt trội để chèn ép, đem lại lợi ích dài hạn cho Trung quốc.
Nói rõ hơn, Trung quốc đang lái xung đột về trạng thái song phương, ngay trong bối cảnh có nỗ lực đa phương để kiềm chế xung đột.
Mặc dù mọi so sánh đều là khập khiễng. Nhưng về lịch sử, vụ Trung quốc bất ngờ tấn công bãi Gạc Ma vào tháng 03/1988, khi Liên xô cũ còn đóng quân tại Cam ranh như một lá chắn hữu hiệu để bảo vệ Trường sa, là một ví dụ đáng ghi nhớ. Đó là thời điểm mà chiến tranh biên giới Việt –Trung đã giảm nhiệt. Ước mong của nhân dân Việt nam là có quan hệ tốt với người láng giềng khổng lồ Trung quốc. Ước mong đó đã được hiện thực hóa từng bước qua những trao đổi ngoại giao cấp chính phủ. Giao dịch thương mại đã nhen nhóm trở lại, khi đốm lửa chiến tranh xem ra đang nguội dần. Trong bối đó, ít ai ngờ rằng, Trung quốc sẽ bất ngờ cho quân tấn công Bãi Gạc ma. Hãy nhìn từ ngày ấy, để hiểu rõ mất mát của dân tộc, khi các chiến sĩ hải quân Việt nam hy sinh kề bên vòng tròn bất tử - biểu tượng chủ quyền của Việt nam trên đảo - để bảo vệ lá cờ tổ quốc. Hãy nghĩ theo chiều dài lịch sử cho đến ngày hôm nay, khi tranh chấp biển đảo, khai thác dầu, diễn ra căng thẳng nhất là quanh vùng biển gần Trường sa, Hoàng sa, và đang lan dần vào thềm lục địa, sát bờ biển Việt nam, qua vụ Bình minh 02 và Viking 02. Khó ai không nghĩ rằng viên gạch tạo nền móng cho tranh chấp hôm nay để giành quyền kiểm soát Biển đông, đã được Trung quốc đặt từ hơn 20 năm trước. Và nếu tính cả Hoàng sa, thì sự chuẩn bị đã có gần 40 năm. Liệu Trung quốc sẽ nghĩ gì và làm gì cho 40 năm sau, hay gần hơn là cho 20 hay 10 năm tới?
Việt nam hiện nay, cũng giống như 20 năm về trước, khó có thể làm gì nhiều để ứng phó với cách mà Trung quốc ứng xử lá mặt lá trái, lúc nóng lúc lạnh, khiến chính mình bị giao động giữa một bên là chiến lược phòng thủ chung với Mỹ và ASEAN; và bên kia là buộc phải ở vào thế tự vệ đơn phương, khi bất ngờ bị Trung quốc tấn công. Nhưng Việt nam cũng có thể chơi ngẫu hứng để đáp trả ngẫu hứng. Việt nam có thể tăng cường hơn nữa các đàm phán song phương với Trung quốc. Đồng thời, cần hành động thực tế hơn, nhưng ngẫu nhiên và khó xác định hơn, trong việc củng cố hợp tác phòng thủ với Mỹ, Nhật, Nga, Ấn độ và các nước ASEAN. Điều đó là lẽ phải, nhằm bảo đảm sự ổn định khu vực và tự do, an toàn hàng hải. Các phương án có thể trải rộng từ việc tăng khả năng cảnh báo sớm, tăng sức mạnh phòng thủ ở các điểm chiến lược; cho đến phối hợp tập trận, bảo vệ an toàn hàng hải; hợp tác tuần tra trên không và trên biển thuộc chủ quyền quốc gia, đi kèm với hoạt động nhân đạo, cứu hộ, hay khảo sát khí tượng, nghiên cứu môi trường tự nhiên và thềm lục địa. Cách chơi ngẫu hứng như vậy sẽ làm thay đổi kỳ vọng của các bên, kể cả Trung quốc về được và mất khi nổ ra xung đột; do đó ảnh hưởng tới xác suất gây ra xung đột. Chính Việt nam cũng có thể lái Trung quốc trở lại thế đa phương để giải quyết xung đột song phương, Cụ thể là khi khả năng có sự đáp trả mang tính phối hợp quốc tế là đủ cao, thì tự nó đã tạo ra sự răn đe hữu hiệu với các hành động gây chiến hung hăng nhất.
Theo cách tiếp cận như vậy, chúng ta phải mở rộng khái niệm về chủ quyền trong một Thế giới mới, mà sự liên kết kinh tế - địa - chính trị làm nền tảng vững chắc cho cơ chế phối hợp an ninh đa phương. (Economies of scale and scope in coordination mechanism). Nói rõ hơn, dù rằng chúng ta tôn trọng và gìn giữ tình hữu nghị với Trung quốc. Nhưng việc ngồi im không làm gì, khi Trung quốc xâm phạm chủ quyền khai thác tài nguyên mang tính loại trừ, như đánh bắt cá hay khai hác dầu thô tại thềm lục địa của Việt nam, thì điều đó không chỉ làm tổn thất niềm tự hào dân tộc, mà còn làm suy yếu tình hữu nghị của nhân dân Việt nam với Trung quốc. Nói rõ hơn, chúng ta nên có những giải pháp cụ thể để bảo vệ chủ quyền thông qua hợp tác kinh tế - địa - chính trị với tất cả các nước liên đới, không chỉ riêng với Trung quốc.
Cụ thể là chúng ta có thể cho thuê (lease) dài hạn, ví dụ là 100 năm, các vùng biển đảo thuộc chủ quyền của Việt nam cho các quốc gia như Nga, Mỹ, Nhật, nhằm khai thác dầu thô hoặc đánh bắt cá. Các khoản thuế (tax) hoặc lợi tức (rent) từ việc cho thuê quyền khai thác tài nguyên mang tính loại trừ này chính là biểu hiện cụ thể về kinh tế của chủ quyền không thể bị xâm phạm của Việt Nam8. Khi mà các dạng thuế, lợi tức được ghi nhận và quyền sở hữu của các quốc gia hay công ty nước ngoài được đảm bảo theo công ước quốc tế, thì tất yếu sẽ làm giảm các tranh chấp song phương, vì khả năng bảo vệ chủ quyền được tăng lên.
Một khía cạnh nữa là việc phối hợp khai thác và bảo vệ tài nguyên không loại trừ: đường hàng hải chiến lược qua Biển đông, với hơn 1/3 giá trị thương mại toàn cầu đi qua đó. Tiềm năng phát triển kinh tế và vị thế địa lý chiến lược của Việt nam có thể tạo ra sự bổ trợ lẫn nhau, cho phép Việt nam tham dự ngày càng nhiều hơn vào việc khai thác nguồn tài nguyên khổng lồ và ngày một tăng này. Việt nam có thể cho thuê không cảng và hải cảng chiến lược, mà nó cho phép tăng tính an toàn và hiệu quả, hay giảm chi phí và rủi ro trong vận chuyển trên không và trên biển.
Điều đó làm tăng sự đóng góp của Việt nam vào giá trị thương mại của nguồn tài nguyên không loại trừ - đường vận chuyển quốc tế dọc theo Biển đông. Ở đây có sự ghép nối giữa lợi ích thương mại và bảo đảm an ninh đa phương, mà các bên liên quan đều hưởng lợi. Vì vậy, giá trị của sự phối hợp là rất lớn. Từ các điểm nút chiến lược ven biển, sự bùng nổ về giao dịch, vận chuyển quốc tế sẽ cho phép các dòng vốn, công nghệ, và các phương thức tổ chức hiệu quả lan truyền vào Việt nam. Các nguồn lực này sẽ tạo nên sự tăng trưởng dựa trên hiệu quả hay vốn tri thức, kéo theo sự hoà nhập mạnh của Việt nam vào chuỗi thương mại toàn cầu. Nói rõ hơn, việc khai thác lợi thế về thông thương và tăng cường giao dịch quốc tế chính là làm tăng giá trị kinh tế của chủ quyền và sức mạnh bảo vệ chủ quyền của Việt nam.
Tháng 6, 2011
Ghi chú:1 Bài viết thể hiện quan điểm cá nhân và không đại diện cho nơi tác giả làm việc.
2 Tựa theo Tuyên Ngôn Độc lập 2 –9 –1945 của Chủ tịch Hồ chí Minh, đọc trước toàn dân Việt nam tại Quảng trường Ba đình lịch sử.
3Hiện tại 80% dầu của Trung quốc vận chuyển qua con đường biển quốc tế này. Khối lượng chuyên trở dầu sẽ tăng từ 10 triệu thùng (10 millions barrels) một ngày vào năm 2002 lên 20 triệu thùng một ngày vào năm 2020.
4Hơn 1/3 thương mại toàn cầu đi qua con đường hàng hải này.
5Theo cách nói của diễn đàn khu vực, Trung quốc mưu toan biến các vùng hoàn toàn không có tranh chấp thành vùng tranh chấp để chèn ép các nước yếu hơn.
6 Do vậy, tiến trình thôn tính Biển đông của Trung quốc, nếu thành, thì vẫn sẽ cần phải có thời gian đủ dài.
7Như cách Trung quốc phát biểu gần đây trên tờ Hoàn cầu thời báo, 21/06/2011, điều đó làm “gương xấu” cho các nước Đông nam Á.
8Lưu ý rằng Trung quốc đang tìm cách áp dụng biện pháp này để tăng quyền kiểm soát trên thực tế của họ ở các vùng biển đảo đang có tranh chấp. Điều này có khác với chiến lược “gác tranh chấp, cùng khai thác”, mà Trung quốc áp dụng với nước nhỏ. Vị thế hơn hẳn sẽ cho phép Trung quốc chèn ép nước nhỏ trong quan hệ như vậy. Việc cho thuê với nước lớn lại nhằm làm giảm sự phản đối của quốc tế với hành động gây tranh chấp.
Nội dung khác
Tại sao con người cần phải học?
15/09/2016Nguyễn Hữu ĐổngTìm kiếm danh phận
22/07/2011Nguyễn Văn TrọngNói với các doanh nhân: "Đỉnh của bạn đâu" để có được...
03/08/2023Nguyễn Tất Thịnh"Đỉnh Ngu" từ Hiệu ứng Dunning & Kruger
05/06/2022Ngọc HiếuTản mạn nghịch lý và tại sao???
29/12/2007Linh LinhToàn cầu hoá và chuyện thịnh suy của môn văn học
31/01/2006Ngô Tự LậpSống chậm giữa đời nhanh
02/07/2010Lê Thiếu NhơnKế thừa tinh thần yêu nước truyền thống của dân tộc ta trong bối cảnh toàn cầu hóa
02/02/2010Mai Thị QuýBóng đá: trò chơi cũ kỹ theo một trật tự cũ kỹ và trong một thế giới cũ kỹ
22/06/2006Trà Đoá