ChúngTa.com

I. Logic học là gì?

Dựa vào phương pháp của Socrates về giải thích ý nghĩa của từ và làm rõ các khái niệm, chúng ta cần trả lời các vấn đề đại loại như "logic là gì" bằng định nghĩa biểu đạt các điều kiện cần và đủ. Chúng tôi sẽ chỉ ra, đối với các thành viên của khái niệm logic học, không tồn tại một đặc tính chung làm cho định nghĩa trên trở thành có thể, trái lại, giữa chúng chỉ có các tính tương tự trùng lặp và đan xen nhau một phần. Nói giản đơn, khái niệm logic học giống như một gia đình.

Theo Heinrich Scholzl, logic học là một từ đa nghĩa và có thể biểu hiện thành nhiều loại hình khác nhau. Ông phân biệt 6 loại hình logic:

Loại thứ nhất, là logic cổ điển bắt nguồn từ logic hình thức của Aristotle.

Loại thứ hai là logic hình thức mở rộng, nó được hình thành bằng cách đưa các nguyên tắc phương pháp luận, ngữ nghĩa học và nhận thức luận vào hệ thống logic hình thức của Aristotle.

Loại thứ ba là logic phi hình thức mà Scholz nói. Ở đây, trên thực tế logic học được giới định như một lý luận công cụ cho việc đạt được tri thức khoa học theo ý nghĩa rộng nhất. Đại diện chủ yếu của nó là John Stuart Mill.

Loại thứ tư có thể gọi là logic quy nạp xác suất, hiện nay nó bao gồm các lý luận chín muồi như suy lý thống kê và logic quyết sách và đang phát triển theo phương hướng phi cổ điển.

Loại thứ năm có thể gọi là logic tư biện, đại biểu của nó là Hegel và Kant. Đối với Hegel, logic là khoa học về ý niệm tự nó và vì nói trong khi đối với Kant, logic chủ yếu bao gồm các quy tắc của nhận thức và lý tính.

Loại thứ sáu là logic hiện đại bắt nguồn từ logic hình thức của Gottlob Frege và Bernard Russell, gồm logic toán cổ điển và sự mở rộng của nó và các hệ thống logic phi cổ điển. Cuối cùng, quan điểm về sự tồn tại của nhiều loại hình logic cũng được các nhà sử học logic hiện nay ủng hộ.

Bây giờ xin khái quát nội dung chủ yếu của các loại hình logic học khác nhau như sau: các lý luận về khái niệm, phán đoán và suy lý, một số nguyên tắc phương pháp luận và ngữ nghĩa học, một số lý luận nhận thức luận và bản thể luận, các lý luận về phương pháp quy nạp và xác suất quy nạp, và logic cổ điển và phi cổ điển hiện đại. Bây giờ giả định rằng giữa các loại hình logic khác nhau này có các đặc trưng chung, và lấy đó làm điều kiện cần và đủ để đưa ra một định nghĩa về logic học, vậy các loại hình logic khác nhau lấy các nội dung nói trên làm đặc trưng sẽ phải thoả mãn định nghĩa. Do tính chung chung của định nghĩa, bất cứ lý luận nào thoả mãn được định nghĩa giả định nói trên đều phải thuộc về logic học, và ngược lại cũng vậy. Tuy nhiên, xuất phát từ định nghĩa giả định, chúng ta có thể rút ra tính không thích hợp của chính nó. Trong thực tế, logic biện chứng của Hegel và logic tiên nghiệm của Kant phải thoả mãn được một định nghĩa như vậy. Nhưng theo thói quen, chúng được coi vừa thuộc về logic học vừa thuộc về triết học. Vì vậy định nghĩa giả định quá rộng hay quá ôm đồm. Quan trọng hơn là, theo phân tích của Wittgensteinl về khái niệm toán học, không có lý do để cự tuyệt khả năng xuất hiện các loại hình logic mới vượt ra ngoài định nghĩa. Vì vậy định nghĩa giả định quá hẹp. Do đó, không thể đưa ra một định nghĩa bản chất chủ nghĩa cho logic học trên cơ sở các loại hình logic nói trên. Nhưng những loại hình logic này không hoàn toàn khác nhau. Chúng có những sự giống nhau nào đó. Chẳng hạn dường như chúng đều liên quan đến các quy tắc và công thức. Nhưng các trò chơi thậm chí các nghi thức tôn giáo đều có những thuộc tính như vậy. Do vậy logic học là một khái niệm giống như một gia đình.
Hai định nghĩa về logic học phổ biến nhất hiện nay là không xác đáng ngay cả trong phạm vi tương đối hẹp.

Định nghĩa 1: Logic học là một lý luận luận chứng (hữu hiệu)

Nói chặt chẽ ra, tuy loại hình logic thứ nhất và thứ sáu bao gồm một lý luận về luận chứng hữu hiệu, nhưng chúng đều không thoả mãn định nghĩa 1. Bởi vì, trong loại hình thứ nhất có lý luận về khái niệm và phán đoán và trong loại hình thứ sáu có lý luận về ngôn ngữ hình thức, bản thân chúng không phải là lý luận về luận chứng, dù rằng chúng là không thể thiếu đối với việc trình bày tính chất và nguyên lý của luận chứng. Cho nên định nghĩa 1 là quá hẹp cho việc trình bày các loại hình logic đang tồn tại. Hoặc giả chúng ta có thể thêm vào định nghĩa 1 một số thứ mà đối với lý luận luận chứng là không thể thiếu để sửa đổi và cứu vãn nó. Nhưng xác định phạm vi "không thể thiếu như thế nào? Hoặc giả có thể dựa vào trực quan để xác định một số yếu tố không thể thiếu nào đó. Nhưng do không có một tiêu chí rõ ràng, không thể tiến hành lựa chọn giữa các trực giác xung đột nhau. Do vậy, làm thế nào để xác định phạm vi của "không thể thiếu” vẫn là một vấn đề. Dù vậy, định nghĩa 1 đã nêu ra những đặc trưng điển hình của các loại hình logic chủ lưu trong lịch sử.

Định nghĩa 2: Logic học là khoa học về các hình thức và quy luật của tư duy

Một nhược điểm rõ rệt của định nghĩa này là nó quá rộng nên không phân biệt rạch ròi được logic học với tâm lý học, đặc biệt là tâm lý học nhận thức cao cấp Đồng thời, trong loại hình logic thứ ba và thứ sáu, ngoài hệ các thống logic miêu tả các đặc trưng hình thức của thái độ mệnh đề, còn các hệ thống logic có bối cảnh trực quan bản thể luận như logic thời và logic lượng tử, cùng lý luận suy lý thống kê dựa trên cách giải thích của chủ nghĩa khách quan xác suất, chúng đều bàn về thuộc tính của khách thể, dù sao cũng không thể thoả mãn định nghĩa 2. Như vậy, định nghĩa 2 quá hẹp, nhiều lắm cũng chỉ miêu tả những đặc điểm của một loại logic nào đó.

Dựa vào tính tương tự giả định của logic học, chúng ta có thể rút ra kết luận sau: Do không thể đưa ra một định nghĩa tương ứng và tương xứng cho logic học trên cơ sở các loại hình logic đã có, nên từ "logic học" chỉ và chỉ chỉ những loại hình logic này. Định nghĩa logic học thường lưu hành chỉ nêu ra những đặc trưng điển hình của một loại hình logic nào đó hoặc miêu tả quan điểm mà một số học giả nào đó thừa nhận. Do vậy, các loại hình logic đã có, thậm chí các loại hình logic chủ lưu đều không thể dựa vào định nghĩa hoặc các đặc điểm riêng của chúng để phủ nhận tính hợp pháp của các loại hình logic khác. Có nghĩa là luôn có khả năng xuất hiện các loại hình logic mới mà không thể quy về các loại hình logic đã biết. Các loại hình logic mới được tính tương tự gia đình đưa vào sẽ làm tăng số thành viên của gia đình logic học và làm thay đổi nội hàm của từ "logic học". Một khái niệm có thể định nghĩa bằng chủ nghĩa bản chất hay phương thức phân tích thì ngoại diên của nó có thể mở ngỏ nhưng nội hàm của nó thì cố định, không thay đổi. Do vậy loại khái niệm này chỉ có tương lai bình thường.

II. Bước ngoặt nhận thức trong logic học

Trong điều kiện nội hàm và ngoại diện của logic học có tính mở ngỏ, chúng ta có thể xác định bước ngoặt trong logic học: Giả định có một loại hình logic hoặc là mới, hoặc là đã biết.
Nếu nó thay thế một loại hình logic khác để trở thành trung tâm chủ yếu của sự chú ý, thì sự kiện lịch sử này được gọi là một bước ngoặt trong logic học.

Loại hình logic chủ lưu thứ nhất trong lịch sử logic học là logic của Aristotle. Kant cho rằng những vấn đề chủ yếu của logic học đã được Aristotle nghiên cứu hết, do đó logic học chẳng cần thay đổi, cũng chẳng cần phát hiện mới. Nhưng không đầy 100 năm sau, Frege đã tạo ra một bước ngoặt trong logic học. Frege cho rằng, miêu tả rõ nét phương thức biểu đạt và suy lý của toán học và đặt cơ sở cho toán học là mục tiêu phát triển cơ bản của logic học. Là kết quả của việc theo đuổi mục tiêu nói trên, một loạt hệ thống logic và các siêu lý luận của chúng mang nhãn hiệu "logic toán học" đã được đưa ra. Đầu thế kỷ trước, nó thay thế logic Aristotle để trở thành chủ lưu của nghiên cứu logic học. Đây là bước ngoặt trọng đại thứ nhất của logic học trong lịch sử, tức là bước ngoặt toán học trong logic học. Nhưng toán học chỉ là một bộ phận của tri thức nhân loại, phương thức biểu đạt của toán học chỉ là một trong nhiều phương thức biểu đạt của loài người. Như logic phi cổ điển ngày nay đã cho thấy, việc biểu đạt và suy lý về tri thức trong các lĩnh vực khác bằng cách áp dụng logic cổ điển thường là không xác đáng. Do vậy chính logic học đòi hỏi nó tiếp tục tìm kiếm phương hướng phát triển mới. Điều khiến người ta ngạc nhiên là, ngay từ đầu, mầm mống của phương hướng mới này đã ẩn chứa trong tác phẩm của các đại biểu của logic cổ điển.

Trước hết, Boole cho rằng, theo ý nghĩa căn bản của nó, từ "logic học" chỉ khoa học về các quy luật của tư duy, và các quy luật hình thức của tư duy là tương đồng với đại số học. Do vậy, đối với Boole, logic học nghiên cứu cách thức dùng ngôn ngữ ký hiệu của toán học để miêu tả quy luật của tư duy.

Thứ hai, khi chủ nghĩa phản tâm lý của Frege và chủ nghĩa nguyên tử logic của Russell làm cho logic tách khỏi tâm lý học, chuyển sang lần lượt kết hợp với siêu hình học và toán học, David Hilbert đã đề ra trong nghiên cứu về cơ sở của toán học ý tưởng ban đầu về lý luận gia công ký hiệu của tư duy. Điều đó tạo cho chủ nghĩa hình thức một phương hướng phát triển hoàn toàn khác: nghiên cứu logic tư duy.

Thứ ba, lý luận cơ của Turing cho thấy, một hệ thống ký hiệu có thể thao tác một cách cơ giới có thể hoàn thành các hành vi trí năng, từ đó khiến người ta có lý do cho rằng tinh thần là một cỗ máy xử lý thông tin nào đó có khả năng xử lý ký hiệu. Cuối cùng, Jerry Fodor kết hợp cơ của Turing với một mô hình suy lý, đề ra ẩn dụ xử lý ký hiệu hình thức để giải thích hành vi nhận thức của loài người. Từ đó logic học bắt đầu xúc tiến sự ra đời và phát triển của khoa học nhận thức.

Trong thời đại thông tin, các phương hướng lý luận nói trên lại được tiếp thêm sức sống mới. Thời kỳ giữa và sau thế kỷ XX, khoa học máy tính bước vào giai đoạn xử lý tri thức và mô phỏng trí năng. Xây dựng các hệ thống logic miêu tả quá trình nhận thức (cao cấp), biểu đạt và xử lý tri thức và thiết kế các loại hình phần mềm mới đã trở thành phương hướng chủ lưu của nghiên cứu logic học. Mặt khác, sự phát triển của logic toán học, đặc biệt là lý thuyết cơ của Turing, đã gợi mở cho con người lý giải quá trình xử lý thông tin của loài người bằng ẩn dụ máy tính. Tất cả những điều này cuối cùng đã làm cho người ta có thể dùng kỹ thuật thực nghiệm tâm lý học để nghiên cứu các hình thức và quy luật của tư duy (các quá trình nhận thức cao cấp).

Tương ứng với 2 mặt trên, nghiên cứu kết cấu logic của quá trình nhận thức cao cấp được tiến hành theo 2 phương hướng chủ yếu:

1) Logic nhận thức: nó chỉ việc cấu tạo hệ thống logic trên cơ sở phân tích các khái niệm nhận thức luận và lý giải trực quan về quá trình nhận thức. Thí dụ, logic xét lại niềm tim, logic phi đơn điệu và logic động thái... cơ sở trực quan của nó bắt nguồn từ tư duy nội quan và tư duy triết học về quá trình nhận thức.

2) Logic tâm lý: nó chủ yếu chỉ hệ thống logic được xây dựng trên cơ sở nghiên cứu tâm lý học về tư duy cao cấp của loài người. Hiện tại chủ yếu nó liên quan đến 2 lĩnh vực: suy lý và quyết sách. Chúng ta gọi chung 2 loại logic này là logic nhận thức. Mục tiêu nghiên cứu của nó là cung cấp phương pháp và mô hình cho việc thu lượm, biểu đạt, suy lý, mở rộng và xét lại tri thức. So với logic cổ điển, thứ logic dựa trên nhận thức này có các đặc điểm phương pháp luận sau:

1) Nó cố vứt bỏ giả định về kẻ biết hết logic ở mọi cấp độ nghiên cứu logic học, coi tính không hoàn thiện của tri thức về thế giới là đặc trưng quan trọng của tri thức, tập trung nghiên cứu tính bất định và phương thức biến đổi của tri thức.

2) Nó không những không tin chủ nghĩa phản tâm lý của Frege, mà tiếp tục tiến lên từ lập trường của Boole, Turing và Hilbert, liên minh với các nhà tâm lý học nhận thức, nghiên cứu hình thức và quy luật tư duy của loài người trên cơ sở thực nghiệm. Điểm cuối cùng của các nhà tâm lý học là điểm xuất phát của các nhà logic học chúng ta.

3) Nó tuyệt nhiên không cho rằng hệ thống tiên đề hình thức đương nhiên là công cụ thích hợp để miêu tả quá trình nhận thức. Trái lại, nó dốc toàn lực tìm hiểu vấn đề: Phải chăng bước ngoặt nhận thức trong logic học cuối cùng sẽ dẫn tới các loại hình logic mới như là bước ngoặt trong toán học vậy.

Các nhà logic học chủ đạo hiện nay trên quốc tế và các cộng sự của họ đang vận dụng một cách có ý thức các kết quả nghiên cứu của triết học, tâm lý học nhận thức và các bộ môn liên quan về tính chất của tri thức loài người để xây dựng nên các hệ thống logic mới. Những thành quả đã đạt được và những vấn đề chưa giải quyết trong phương hướng nói trên đang là điểm nóng mà các nhà logic học quan tâm. Đứng trước xu thế phát triển mạnh mẽ này, giới logic học thế giới đang từng bước điều chỉnh trọng tâm nghiên cứu và phương hướng phát triển của mình. Chẳng hạn, năm 2005, Tạp chí Studia Logica đã sửa đổi phương châm biên tập của nó và chỉ ra rằng, trong mấy thập kỷ qua, một bức tranh logic mới đã xuất hiện, trong đó các quy luật logic được coi là một trình độ cao của việc miêu tả các chủ thể nhận thức lý tưởng. Do vậy, trong tương lai, các bài viết của nó sẽ không chỉ bao gồm logic thuần tuý, mà còn bao gồm việc ứng dụng phương pháp hình thức vào triết học và khoa học nhận thức. Tất cả những điều này cho thấy logic học đang trải qua một cuộc biến đổi quan trọng nữa kể từ ngày nó ra đời đến nay: từ logic học lấy nghiên cứu cơ sở toán học làm bối cảnh bắt nguồn từ Frege chuyển sang logic học xây dựng các mô hình có tính quy phạm hay tính mô tả cho quá trình nhận thức. Đây là bước ngoặt nhận thức trong logic học.

Vấn đề tiếp theo là những logic phụ thuộc vào các nền văn minh khác nhau này có tính hợp lý không? Trước khi trả lời câu hỏi, chúng ta cần xác định cách giải quyết vấn đề Bài này sẽ sử dụng phương pháp nghiên cứu cổ điển do Aristotle, Archimedes, Bacon, Descartes, Frege và Russell đã sáng lập, nó do các khâu dưới đây hợp thành: Phân tích khái niệm, thu thập thực tế, xây dựng giả thiết, suy lý logic… và khái niệm tương ứng về tính duy lý. Do vậy, trên thực tế chúng ta đứng trên cơ sở văn minh phương Tây để bình phán các nền văn minh và các yếu tố của nó. Dưới đây chúng tôi sẽ dùng phương pháp này để chứng minh nguyên tắc bình đẳng giữa các nền văn minh: văn minh phương Tây và logic phụ thuộc vào nó, cũng giống như các nền văn minh khác và logic tương ứng của chúng, không có tính duy lý tuyệt đối, siêu việt.

Để cho tiện, chúng tôi gọi nền văn minh mà các phương pháp và quan niệm nói trên phụ thuộc là "văn minh gốc". Trong hệ thống phương pháp luận mà văn minh gốc giả định chỉ tồn tại 2 loại phương pháp luận chứng: luận chứng quy nạp và luận chứng diễn dịch. Nhưng trong điều kiện lý tưởng, kết luận của luận chứng quy nạp chỉ đoán định mức độ có thể là thật của một mệnh đề nào đó, chứ không thể xác định mệnh đề này là thật hay giả. Nhưng cái chúng ta cần là kết luận minh xác. Do vậy, phương pháp duy nhất còn lại có thể dùng là luận chứng diễn dịch. Luận chứng diễn dịch có 2 tình huống:

(1) Luận chứng chỉ xuất phát từ tiên đề,
(2) Luận chứng xuất phát từ tiên đề và tiền đề phụ thêm.

Kết luận có được trong tình huống (1) là các mệnh đề hữu hiệu về logic , trong đó gồm cả phép lặp thừa. Do trong bất kỳ tình huống nào các mệnh đề đó đều là thật, nên chúng không có nội dung. Nhưng mệnh đề "một nền văn minh nào đó và logic của nó là hợp lý tính/không hợp lý tính" là có nội dung. Do đó nó không thể là kết luận của tình huống (l). Mặt khác, nếu trong tình huống (2) mệnh đề trên có thể được chứng minh thì kết quả chứng minh không thể nào được chấp nhận trừ phi những tiền đề thêm vào này là chân thực hoặc hợp lý. Điều này đòi hỏi chúng ta áp dụng phương pháp nào đó để chứng minh những tiền đề thêm vào này. Từ đó dẫn tới một sự thụt lùi vô hạn khi chứng minh các tiền đề thêm vào. Do sự thảo luận trên đây không quy định bất kỳ đặc tính nào của nền văn minh được đề cập nên có thể rút ra kết luận chung rằng chúng ta không cách nào chứng minh được tính hợp lý hay tính không hợp lý của bất kỳ nền văn minh nào (kể cả nền văn minh gốc) và logic của nó.

Có thể các nhà logic học trong nền văn minh gốc thích áp dụng một phương pháp trực tiếp hơn để giải quyết vấn đề tính hợp lý của logic thuộc các nền văn minh khác. Trình tự thao tác tiêu chuẩn như sau: trước hết biểu đạt logic của các nền văn minh khác đã được phát hiện bằng ngôn ngữ logic của nền văn minh gốc, nếu có thể dùng các công cụ logic của nền văn minh gốc để chứng minh các quy tắc này là phù hợp thì logic này thoả mãn điều kiện cần thiết của tính hợp lý, nếu có thể chứng minh chúng không phù hợp thì nó thoả mãn điều kiện đầy đủ của tính không hợp lý. Nhưng khi các quy tắc logic của các nền văn minh khác dùng logic của nền văn minh gốc để biểu đạt và xử lý thì như vậy có nghĩa là chúng được giải thích hoặc quy về các quy tắc logic của nền văn minh gốc. Do đó, cân nhắc tới điều là, ở đây chỉ đề cập tới quan niệm tính hợp lý của nền văn minh gốc, nhiều nhất chúng ta chỉ chứng minh bản dịch loại quy tắc trước là hợp lý hoặc không hợp lý trong nền văn minh. gốc, còn vấn đề tính hợp lý của bản thân loại quy tắc mà chúng ta quan tâm đó trong nền văn minh gốc hoặc trong nền văn minh mà nó tồn tại thì vẫn vượt ra ngoài trình tự tiêu chuẩn và vẫn chưa được giải quyết.

Tóm tắt những điều trình bày trên đây, chúng ta có kết luận sau: phương pháp nghiên cứu cổ điển phương Tây không thể chứng minh tính hợp lý của bất kỳ nền văn minh nào (kể cả logic của nó), cũng như tính không hợp lý của nó. Do vậy, về mặt tính hợp lý, không có nền văn minh nào (kể cả logic của nó) là vượt trên tất cả, và chúng không thể bị cự tuyệt hay tiếp nhận một cách giản đơn. Đây là cái gọi là nguyên tắc bình đẳng giữa các nền văn minh.

Bây giờ, trên cơ sở của kết luận nói trên, chúng ta sẽ bàn về tương lai của logic học. Trong thực tế, sự lựa chọn phương hướng nghiên cứu khoa học của từng nhà logic học về đại thể do sở thích của cá nhân người đó quyết định. Nhưng phương hướng phát triển của cả bộ môn logic học thì nhiều hay ít đều bị chế ước bởi nhu cầu của xã hội loài người. Hiện nay, dân tộc Trung Hoa mà mấy nghìn năm nay chỉ dựa vào các nguồn lực và thị trường trong nước cũng có thể duy trì sự sinh tồn của mình đang đối mặt với một vấn đề chưa từng có là: nếu không mở rộng giao lưu với bên ngoài, sẽ không thể tiếp tục phát triển. Mặt khác, theo lý luận của Huntingtonl, lần đầu tiên chính trị toàn cầu đã trở thành đa cực và đa văn minh. Do vậy con đường duy nhất để dân tộc Trung Hoa giải quyết vấn đề trên là thiết lập mối liên hệ với nhiều nền văn minh. Khi mà nhìn từ giác độ đánh giá tính hợp lý, sản phẩm tinh thần của các nền văn minh là bình đẳng, thì chỉ có thể thông qua phương thức đối thoại và luận chứng bình đẳng để tiến hành giao lưu. Nhưng tất cả những điều này chỉ có thể thực hiện được nếu hiểu biết phương thức suy lý và luận chứng của đối phương.

Cuối cùng, như mọi người đều biết, logic cổ đại Trung Quốc, logic Phật giáo Ấn Độ và logic Hy Lạp đã thảo luận về phương pháp suy lý và luận chứng bằng những phương thức khác nhau. Nhưng nhìn từ giác độ ngữ dụng, suy lý là sự thuyết lý vô chủ thể hay đơn chủ thể, còn luận chứng là sự thuyết lý 2 chủ thể hoặc nhiều chủ thể. Do vậy, xét từ giác độ khắc hoạ đặc trưng điển hình, logic là lý luận về nguyên tắc thuyết lý. Nhưng nếu chỉ dùng nguyên tắc của một nền văn minh nào đó để tiến hành luận chứng xuyên văn minh thì lối ra duy nhất là: để cho thành viên của một nền văn minh tiếp nhận phương thức luận chứng của một nền văn minh khác, thông qua sự hội tụ của hai nền văn minh ít nhất là ở tầng diện luận chứng để thực hiện giao lưu. Rõ ràng đó là giao lưu giả. Do vậy, một vấn đề quan trọng là: liệu có thể tồn tại một thứ quy tắc luận chứng xuyên văn minh hay một thứ logic biện luận xuyên văn minh đích thực hay không, nếu câu trả lời là khẳng định thì chúng là gì? Đây là vấn đề nghiên cứu mà logic học sẽ phải đối mặt trong tương lai.