ChúngTa.com

Nhằm hưởng ứng đại lễ Ngàn năm Thăng Long, một cuộc hội thảo về danh nhân văn hoá đã được tổ chức gần đây. Quan niệm thế nào là một danh nhân văn hoá? Có thể nói đây là một lĩnh vực không mới, nhưng lại rất phong phú và khá phức tạp, mà ranh giới không dễ phân định rạch ròi; bởi lẽ nó liên quan đến nhiều địa hạt khác nhau, nhất là nó gắn liền với lòng người, với công luận, với quá trình lịch sử phát triển xã hội, thời đại và không tách rời các quy ước đạo đức, phong tục tập quán của cộng đồng, của dân tộc.

1. Nếu nhìn ở tầm vĩ mô thế giới, chúng ta có thể lấy bức tranh: “Những người làm nên thế kỷ XX ” ( Ils ont fait le XX siècle) tại Paris làm chuẩn tham khảo. Nơi đây có hình ảnh nhiều danh nhân trong đó có Hồ Chí Minh - Chủ tịch nước Việt Nam chúng ta. Nơi đây có vợ chồng bác học người Pháp Joliot Curie.

Trên đất nước ta danh nhân thời nào cũng có. Nói đến danh nhân văn hoá, trước tiên cần nói đến những người đã làm nên cái thiện, cái đẹp bất kỳ ở lĩnh vực nào. Chứng cớ là vào đầu thế kỷ XIX, tại phố hàng Bông đất Thăng Long, dân bản địa đã lập đền thờ tôn vinh ông Phúc Hậu làm phúc thần từng có công lớn trong việc chăm sóc trẻ. Và rõ ràng nhất là Nguyễn Công Trứ (1778-1858) được nhân dân huyện Tiền Hải (Thái Bình) lập đền thờ sống (sinh từ -1852) sau khi ông về hưu, rồi họ cùng nhau vào quê Hà Tĩnh rước ông ra chơi, bởi ông là vị dinh điền sứ vĩ đại đã chiêu dân lập ấp, mở trường dạy học, giúp họ thoát khỏi cảnh nghèo đói, trộm cướp, được hưởng cuộc sống yên lành, mặc dù vị danh nhân tốt bụng này bị đảo điên, khốn khổ vì vua quan thượng cấp hành tội bao lần thăng giáng. Đây có lẽ là trường hợp duy nhất xưa và nay trong lịch sử nước ta, nông dân tự phát lập sinh từ, không phải vì cấp bậc quan chức, cũng chẳng phải vì tấm văn bằng giải nguyên của Nguyễn tiên sinh.

Đặc biệt phải kể đến nhà bác học Yersin đã hết lòng làm nhiều điều phúc lớn chữa bệnh cho dân, tuy là người nước ngoài, nhưng vẫn được nhân dân vùng Khánh Hoà và các vùng lân cận gọi thân mật là ông Năm và lập đền thờ sau khi ông mất.

2. Tuy vậy, một mặt khác, cũng không phải dễ dàng trong việc tôn vinh danh nhân, sao cho thật đích đáng hợp với lòng người. Bởi lẽ cuộc sống đời thường vốn từng làm nẩy sinh bao điều phiền toái, gắn liền với bao giai thoại chìm nổi, khó phân biệt. Việc xác định một danh nhân thật không hề đơn giản. Tuy thế, cái gì hợp với lòng người, gắn kết với lợi ích của nhân dân, của đất nước thì vẫn mãi toả sáng.

Gần đây nhất, vào tháng 10- 2009 vừa qua, ở tỉnh Đồng Tháp, nhân dịp khánh thành nhà tưởng niệm cụ Nguyễn Quang Diêu - nhà chí sĩ cách mạng đầu thế kỷ XX (hướng theo lý tưởng của cụ Phan Bội Châu) từng bị thực dân bắt tù đày tận đảo Réunion, rồi được tha về, sống ở An Giang làm một lương y tốt bụng,chữa bệnh cứu dân nghèo; có người đề tặng ông hai câu thơ đầy ý nghĩa: Cái còn thì vẫn còn nguyên, Cái tan dẫu tưởng vững bền vẫn tan ( Theo HTV 9).

Như mọi người đều biết, nhiều nước trên thế giới đã lấy tên các danh nhân của dân tộc mình hoặc của thế giới đặt cho các con đường, trường học, công viên, tàu thuỷ, cầu cống và các công trình kiến trúc v..v...Ở nước ta cũng vậy, song công việc này đôi chỗ còn tiến hành thiếu thống nhất, thiếu đồng bộ do chưa xác định rõ vị trí, cấp độ của các danh nhân.

Xin nêu ra đây một số hình ảnh thực tế: Năm 2000, tôi vào dạy học ở TP.HCM, tình cờ đi qua một con phố loại trung bình ở quận 9 vùng ngoại ô được mang tên Đỗ Xuân Hợp.Tôi ngạc nhiên tự hỏi, tại sao ở Hà Nội không có con đường nào mang tên ông? Là một giáo sư, anh hùng quân đội, viện trưởng Viện Quân y 103- hiệu trưởng đại học Quân y, huân chương Hồ Chí Minh và có nhiều công trình khoa học đã được chính phủ Pháp tặng giải thưởng; ông vốn sinh ra ở Hàng Đào và hoạt động khoa học ở Hà Nội -Hà Đông. Được biết, trường đại học Quân y đã đề nghị lấy tên ông đặt cho con đường của Viện 103, nhưng không hiểu vì sao tới nay vẫn chưa có!

Năm 2005, nhân dịp tới dự hội thảo về thi hào Nguyễn Du tại thành phố Hà Tĩnh- quê tôi-, tôi gặp con đường mang tên Nguyễn Đình Tứ (quê Hà Tĩnh), nhưng lại không tìm thấy con đường nào mang tên Lê Văn Thiêm, mặc dầu ông là nhà toán học từng có không ít kiến giải toán học được giới khoa học quốc tế công nhận. Hơn nữa, chính ông cũng quê ở Hà Tĩnh, lại là thầy giáo dạy Nguyễn Đình Tứ và là Giám đốc trường Khoa học cơ bản ở Khu học xá Nam Ninh (Trung Quốc), nơi ông Tứ theo học (Gần đây ở Hànội có một con đường mang tên Lê Văn Thiêm mới được đặt ở quận Thanh Xuân).

Mảnh đất Nghệ Tĩnh từ xưa đến nay có rất nhiều danh nhân, cần được tôn vinh. Trong khi đó, ở thành phố Vinh, cách đây mấy năm lại có con đường gần chợ Vinh mang tên Phan Thị Thuấn. Theo sách Địa chí Nghệ Tĩnh, chồng bà là võ tướng thời Lê mạt đã tử trận trong cuộc đối đầu với quân Tây Sơn tại bến Thúy Ái. Một thời gian sau, để tỏ lòng thuỷ chung với chồng, bà bèn mặc một bộ quần áo đỏ đẹp, bơi thuyền ra giữa dòng sông Hồng, cũng tại bến Thúy Ái, nhảy xuống nước tự vẫn. Bà được nhà vua tặng bằng “Tiết hạnh khả phong.”

Hẳn là một thiếu sót không đáng có về tầm hiểu biết lịch sử văn hoá của cơ quan quản lý Nhà nước tại Nghệ An. May mà thành phố Vinh với quy hoạch mở rộng đường sá đã đổi tên cũ thành đường Cao Xuân Huy, một vị giáo sư triết học khả kính.

3. Nhìn rộng ra, ngày nay có một số cán bộ khoa học được tặng các chức danh siêu quốc gia với nhiều lý do khác nhau: trong đó có người là do đạt trình độ khoa học đích thực như Gs.Vs.Trần Đại Nghĩa, Gs.Vs. Tôn Thất Tùng..., cũng có người là do tình hữu nghị, có người là do chức sắc quản lý khoa học.... Tuy vậy trong đó có một số do bận “công kia việc nọ”, nên sức đóng góp vào văn hoá, khoa học chẳng đáng là bao! Vậy đối với họ có nên xem là danh nhân văn hoá hay không? Ngày nay số lượng bằng cấp tiến sĩ, học vị, học hàm, chức danh, giải thưởng...ở nhiều ngành được nhân lên gấp bội, tuy không kém phần lộn xộn và thiếu khoa học! Chẳng thế mà sáng kiến dự định xây Công viên văn hoá Tiến sĩ ở Hoà Bình - một kiểu Văn miếu Quốc tử giám hiện đại không được dư luận đồng tình!.

Tìm về quá khứ để trả lời cho hiện tại và tương lai là yêu cầu chính đáng của việc tìm hiểu và xác định danh nhân văn hóa. Nếu hiện nay chúng ta không nghiêm chỉnh thực sự cầu thị trên lĩnh vực này, thì mai sau hậu thế sẽ gặp khó khăn lâm vào sương mù trong việc đoán định, và sẽ gặp rắc rối xung quanh việc tri ân các bậc tiền bối; tất yếu là ý nghĩa giáo dục sẽ bị giảm sút rất nhiều đối với con cháu...