ChúngTa.com

"Bảy xin Hiến pháp ban hành
Trăm điều phải có thần linh pháp quyền".
(Hồ Chí Minh)

Có lẽ, người Việt nam đầu tiên nói đến pháp quyền là Chủ tịch Hồ Chí Minh. Năm 1919 trong Bản yêu sách gửi đến hội nghị Vecxây, yêu sách thứ 7 được Người đề ra là pháp quyền. Sau này, yêu sách đó được Bác thể hiện thành lời ca: "Bảy xin Hiến pháp ban hành/ Trăm điều phải có thần linh pháp quyền" (Yêu cầu ca, Báo Nhân dân, ngày 30/01/77). Điều dễ nhận thấy là Bác đã không đưa ra yêu sách về một "Nhà nước pháp quyền", mà chỉ về "pháp quyền". Thế thì, cái chúng ta cần là một nền pháp quyền hay là một Nhà nước pháp quyền?

Thực ra, thuật ngữ "Nhà nước pháp quyền", có thể, đã được dịch từ tiếng nước ngoài nên không thật sáng tỏ về mặt khái niệm. (Thuật ngữ tương ứng trong tiếng Nga là "pravavoe goxudarstvo"). Hiện nay, theo nhận thức của đa số người Việt chúng ta, Nhà nước pháp quyền là Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật. So với việc quản lý xã hội bằng mệnh lệnh hành chính, cách hiểu này là một tiến bộ to lớn trong tư duy pháp lý của người Việt. Tuy nhiên, pháp quyền là một cái gì đó vĩ đại và tốt đẹp hơn như thế rất nhiều.

Trong tiếng Anh, không có khái niệm "Nhà nước pháp quyền". Thay vào đó, các nước theo truyền thống Anh - Mỹ chỉ nói đến pháp quyền mà thôi. Hai từ "Nhà nước" thậm chí không được nhắc tới trong thuật ngữ này. Chính vì vậy, khi dịch khái niệm "Nhà nước pháp quyền" của ta sang tiếng Anh, bạn buộc lòng phải biến nó thành một thứ dài lê thê như sau: "Nhà nước bị điều chỉnh bới pháp quyền". Vấn đề cốt lõi của pháp quyền là pháp luật về quyền. Pháp luật phân định và bảo vệ các quyền: quyền của các công dân và quyền của Nhà nước, quyền của các nhánh quyền lực Nhà nước như lập pháp, hành pháp và tư pháp. Trong tiếng Pháp khái niệm Nhà nước pháp quyền còn được thể hiện rõ hơn thành "Nhà nước của quyền". Tư duy pháp lý bao trùm ở đây là: quan hệ xã hội được xây dựng trên cơ sở của các quyền. Quyền của chủ thể này có thể là nghĩa vụ của chủ thế khác. Pháp luật điều chỉnh và phân định các quyền này.

Như vậy, về mặt khái niệm, pháp quyền cũng như Nhà nước pháp quyền là một phương thức tổ chức và vận hành xã hội trên cơ sở của các quyền. Các quyền này được phân định và tổ chức sao cho sự lạm quyền không thể xẩy ra và quyền tự do, dân chủ của người dân được bảo vệ. Hiến pháp là các công cụ quan trọng nhất để xác lập và phân định các quyền. Vì vậy, Hiến pháp được coi là linh hồn của pháp quyền và là bản kế ước xã hội quan trọng nhất.

Pháp quyền và pháp trị là hai thứ khác nhau. Pháp quyền là pháp luật về quyền, pháp trị là cai trị bằng pháp luật. Pháp trị có từ thời phong kiến xa xưa. Người đầu tiên đề ra chủ thuyết về pháp trị là Hàn Phi Tử. Ông này dạy rằng không nên cai trị một cách tùy hứng mà phải biến ý chí của mình thành pháp luật và áp dụng thống nhất trong cả nước và trong mọi thời điểm. Điều này cho phép người dân chủ động tránh những điều pháp luật cấm và làm những điều pháp luật bắt buộc phải làm.

Pháp trị đối lập với nhân trị. Nhân trị thì chia thành hai loại: loại độc tài (do một người cai trị) và tập đoàn trị (do một tập thể cai trị). Nhân trị không đồng nghĩa với sự xấu xa. Đơn giản, đây chỉ là mô hình tổ chức xã hội có độ rủi ro cao. Lý do là trong hàng ngàn năm, vua Nghiêu, vua Thuấn (những ông vua anh minh và tốt bụng trong truyền thuyết của Trung Quốc) may ra chỉ xuất hiện một lần. Và ngay cả trong trường hợp này, một ông vua anh minh cũng khó có thể anh minh được suốt cả cuộc đời. Thời gian trôi đì, sự anh minh của ngày hôm qua có thể không còn hữu dụng cho ngày hôm nay nữa. Tệ hơn, nó còn có thể làm tê liệt khả năng phản ứng kịp thời trước một thế giới luôn luôn thay đổi.

Pháp quyền gắn với hiến pháp là nguyên nhân tại sao Bác Hồ đã đòi hỏi cho đất nước ta một bản hiến pháp. Thế nhưng tại sao Bác lại gọi là "thần linh pháp quyền"? Có lẽ, điều này đã được làm sáng tỏ trong bản Tuyên ngôn độc lập trứ danh của dân tộc ta. Bác đã mở đầu áng văn bất hủ này bằng cách trích những dòng sau đây: “Tất cả mọi người đều sinh ra bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được, trong những quyền ấy, có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc". Như vậy, theo Tuyên ngôn độc lập thì các quyền của con người là do tạo hoá ban cho và những quyền đó là bất khả xâm phạm. Trong lúc đó, hệ thống các nguyên tắc và thủ tục được đề ra để bảo vệ các quyền tạo hóa ban cho con người lại được gọi là pháp quyền. Vì vậy, pháp quyền gắn với "thần linh" và dẫn đến cách gọi "thần linh pháp quyền".

Trên thực tế, những quyền được nêu ra trong Bản Tuyên ngôn độc lập bao giờ cũng là phần cấu thành quan trọng nhất của luật hiến pháp. Các thiết chế bảo hiến được đề ra thực chất là để bảo đảm pháp quyền.

Tư tưởng pháp quyền nói trên là một đi sản vô giá mà Chủ tịch Hồ Chí Minh để lại. Vấn đề là chúng ta sẽ thắp sáng nhận thức của mình như thế nào. Phải chăng, sự nghiệp khai sáng nên bắt đầu từ việc nhận thức sâu sắc pháp quyền là gì, cũng như việc ghi nhận bản Tuyên ngôn độc lập là nguồn quan trọng của luật Hiến pháp Việt Nam.