ChúngTa.com

Trước khi nói về vai trò của con người trong một nền kinh tế năng động, phải nói đến tính năng động của nền kinh tế. Tính năng động của nền kinh tế quan trọng như thế nào trong điều kiện cạnh tranh, có lẽ không cần nhắc lại. Điều này được phản ánh phần nào trong thái độ của xã hội khi sử dụng tính từ "năng động" để nói về các doanh nhân giỏi hay trong tần số xuất hiện thường xuyên trên báo chí của cụm từ "chuyển đổi cơ cấu kinh tế". Tuy nhiên, thế nào là một nền kinh tế năng động và làm sao để đạt được tính năng động của nền kinh tế lại chưa được nghiên cứu phân tích thấu đáo. Hơn thế nữa, theo chúng tôi, nhận thức của chúng ta về vấn đề này còn nhiều điểm chưa chính xác. Chẳng hạn, làm sao có thể coi việc năm nào chúng ta cũng sản xuất gạo và bán gạo với giá cả và chất lượng giống nhau như là dấu hiệu năng động của nền kinh tế?

Một nền kinh tế có thể coi là năng động nếu nó dễ thích ứng với đòi hỏi của cơ chế thị trường. Đó là dấu hiệu hình thức. Nhưng, nói như thế vẫn chưa đủ. Một nền kinh tế năng động, theo chúng tôi, có ba nhân tố chính sau đây:

Một là, các bộ phận cấu thành, hay cơ cấu, của nó dễ dịch chuyển để thích ứng với các đòi hỏi của cơ chế thị trường.

Tại sao xã hội chúng ta chưa phát triển nhanh như chúng ta mong muốn? Tại sao những kế hoạch chuyển đổi cơ cấu kinh tế của chúng ta vẫn chưa hoàn thành đúng yêu cầu? Trong nhiều nguyên nhân, có nguyên nhân nằm ngay ở quan niệm của chúng ta. Chẳng hạn, chúng ta luôn cho rằng, chỉ những người sản xuất mới vinh quang, bởi vì họ làm ra của cải vật chất. Nhưng, nếu sản xuất theo lối biến các nguyên liệu chất lượng tốt, nhập khẩu bằng ngoại tệ mạnh thành loại hàng hoá không bán được, cũng có nghĩa là phế phẩm, thì đó là thứ sản xuất có hại, nếu không muốn nói là phá hoại. Chúng ta không nên nhầm rằng, thành phẩm là những gì dùng được. Trong cơ chế thị trường, chỉ có những thứ gì bán được mới được gọi là thành phẩm.

Nếu một nền kinh tế không có khả năng thay đổi cấu trúc, nó không thể có hiệu quả, không thể được coi là năng động. Theo nghĩa đó, trên một số khía cạnh, chúng ta có thể nói rằng nền kinh tế nước ta hiện nay thực chất mới chỉ là sự pha trộn giữa nền kinh tế tự cung tự cấp với một số yếu tố của nền kinh tế thị trường.

Hai là, tính dễ lưu chuyển của lực lượng lao động. Nhân tố này liên hệ chặt chẽ với nhân tố thứ nhất, bởi vì muốn dịch chuyển cơ cấu kinh tế thì trước hết phải dịch chuyển lao động.

Sự lưu chuyển lực lượng lao động phải diễn ra tương đối tự do. Nó không thể bị khoá cứng bởi các tổ chức cũng như bởi sự khu trú mang tính hành chính hay tâm lý của lực lượng lao động trong các vùng sản xuất khác nhau. Tính chất dễ lưu chuyển ấy phải là và phải được xem là tính chất tự nhiên của lực lượng lao động. Lâu nay chúng ta hay kêu ca về dòng di chuyển ồ ạt của lao động nông thôn ra thành phố mà không biết rằng, sự luân chuyển lao động một cách tự do và linh hoạt chính là thuộc tính của nền kinh tế năng động. Sự lưu chuyển ấy sẽ bù đắp, lấp đầy các lỗ hổng về lực lượng lao động, và bằng cách ấy điều chỉnh sự phân bố lực lượng lao động. Đó là quy luật và cũng chính là dấu hiệu của nền kinh tế năng động.

Thực ra, nhìn sâu hơn nữa, sự lưu chuyển của lực lượng lao động không chỉ là dịch chuyển về mặt địa lý, mà trong thời đại của chúng ta, một nền kinh tế năng động còn đòi hỏi phải có một lực lượng lao động cực kỳ năng động cả về kinh nghiệm sản xuất lẫn trí tuệ khoa học và công nghệ. Bản chất của nền kinh tế năng động là tạo ra sự phát triển, dựa trên sự thải hồi những kinh nghiệm không còn phù hợp với đòi hỏi của thị trường lao động.

Ba là, cách thức tập hợp lao động và tổ chức sản xuất. Cần phải khẳng định rằng, hiện nay cách thức tập hợp lao động và tổ chức sản xuất ở nước ta cũng như ở những nước tương tự như chúng ta nói chung còn rất lạc hậu. Nhưng, cũng phải nói thêm rằng, đó không phải là vấn đề của riêng các nước nghèo. Người Nhật Bản chẳng hạn, trước đây thường tự hào về hiện tượng có tới ba, bốn đời của một gia đình cùng làm trong một xí nghiệp. Họ cho rằng, nhờ vậy có thể tận dụng được những kinh nghiệm và truyền thống lao động có tính chất gia đình. Ngày nay, trong xu hướng toàn cầu hoá, người Nhật mới nhận thấy đó là sai lầm. Bởi vì, sự hoà hợp giữa các lực lượng lao động cùng những kinh nghiệm khác nhau trên thế giới và trong nước sẽ biến nông dân thành những "công nhân công nghiệp", xoá bỏ những mối liên hệ ngàn đời của người lao động với gia đình, làng xóm, quê hương... Một khi còn bị trói buộc, kể cả về văn hoá và tâm lý, người lao động sẽ không thể đáp ứng được những đòi hỏi của nền sản xuất mới.

Cách thức tập hợp lao động của chúng ta hiện nay vẫn theo kiểu bao cấp và phải nói rằng, đó là một trong những yếu tố đổi mới chậm nhất trong nền kinh tế. Vì định kiến, người lao động đôi khi lạm dụng quyền lực chính trị, tạo ra sự hợp tác không đầy đủ và không hiệu quả với giới sử dụng lao động. Ngược lại, giới sử dụng lao động cũng nhiều khi có thái độ, hành vi không đúng mực với người lao động. Nhưng, giới chủ không phải bao giờ cũng là giới bóc lột. Giới chủ trước hết là những người tập hợp và tổ chức lực lượng lao động theo những dự án kinh tế khác nhau. Muốn dự án thành công, dù trên phương diện lý thuyết hay thực tế, cả hai bên đều dựa trên cơ sở quan hệ hợp tác bền vững và có trách nhiệm với nhau.

Như vậy, cả ba nhân tố đều gắn liền với con người. Vì lẽ đó, để xây dựng một nền kinh tế năng động, chúng ta không còn con đường nào khác là phải bắt đầu từ chính con người - con người vừa là mục đích, vừa là người tổ chức và thực hiện các quá trình phát triển.

Tạp chí Lý luận Chính trị, Số 4/2002