Cuộc đời hoạt động: 

Phan Văn Trường sinh năm 1876 trong một gia đình có truyền thống yêu nước tại làng Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, thành phố Hà Nội. Hai người anh của ông là Phan Tuấn Phong và Phan Văn Kiên bị Pháp kết án và đi đày ở Tân Đảo.

Sau khi tốt nghiệp và thành luật sư, ông làm phiên dịch ở Phủ Thống sứ Bắc Kỳ. Sau ông sang Pháp theo học ngành luật tại Đại học Sorbonne, Paris rồi trình luận án Tiến sĩ về luật hình "Thử bàn về luật Gia Long" để trở thành tiến sĩ luật học đầu tiên của Việt Nam. Ông cũng từng làm giáo sư phụ giảng (répétiteur d'Annamite) ở Trường Ngôn ngữ và Văn minh Đông phương (Ecole des Langues Orientales) ở Paris. Ông sớm tự trang bị cho mình hai thứ vũ khí: kiến thức luật pháp và áo giáp "Pháp tịch". Trong thời gian này, ông đã tích cực hoạt động yêu nước và giao lưu nhiều với những người cùng chí hướng.

Phan Văn Trường cũng có công về mặt văn hóa vì ông là người đầu tiên chính thức đề xướng việc dùng chữ Quốc ngữ là văn tự cho người Việt.

Hoạt động chính trị

Ông đã cùng với Phan Châu Trinh, lập Hội Đồng bào Thân ái (tiếng Pháp: La Fraternité des compatriotes) (1912-1916) do Phan Văn Trường làm hội trưởng. Đây là một trong những tổ chức đầu tiên của người Việt tại Pháp. Tính chất yêu nước của Hội đã được Hội trưởng Việt Nam Quang phục Hội là hoàng thân Cường Để phái người sang Paris năm 1913 đưa thư cho Phan Chu Trinh để liên kết hoạt động. Sau vụ Việt Nam Quang phục Hội đánh bom tại Hà Nội cũng trong năm 1913, chính quyền Pháp cho rằng Phan Văn Trường và Phan Chu Trinh có liên hệ với phong trào bạo động này ở Việt Nam nên nhân Thế chiến thứ nhất nổ ra người Pháp đã bắt giam cả hai ông ngày 12/9/1914 với lý do "âm mưu chính trị chống nước Pháp" và thông đồng với Đức. Do có sự can thiệp của Hội nhân quyền và của nhiều chính khách thuộc Đảng Xã hội (Pháp) như thiếu tá Roux và luật sư Marius Moutet nên gần một năm sau, tháng 7/1915, chính quyền Pháp buộc phải thả hai ông. Tuy nhiên đến lúc đó thì Hội đồng bào tương thân tương ái cũng không còn và Phan Văn Trường bị thuyên chuyển xuống Toulouse làm thông ngôn cho các lính thợ gốc Việt đang phục dịch ở Arsenal de Toulouse.

Sau Thế chiến thứ nhất, ông học tiếp và đỗ Tiến sĩ luật khoa, mở văn phòng Luật sư tại Paris. Lúc này ông tiếp tục hoạt động trong nhóm người Việt Nam yêu nước tại Pháp cùng Phan Châu Trinh, Nguyễn Ái Quốc. Ngôi nhà của ông ở số 6 Villa des Gobellins, Paris là tổ ấm, nơi đi về của ba vị chủ trì phong trào Những người Việt Nam yêu nước tại Pháp "Chinh - Trường - Quốc".

Ông là một trong bốn người ký tên bản "Revendications du peuple annamite" ("Thỉnh nguyện thư của dân tộc An Nam" hay còn gọi là "Yêu sách của nhân dân Việt Nam") năm 1919 với bút hiệu Nguyễn Ái Quốc và được coi là "kiến trúc sư" của văn bản này. Thực dân Pháp đánh giá Phan Văn Trường là rất nguy hiểm cho hoạt động của chúng tại Pháp và Đông Dương vì đó là một con người "rất thông minh, vẻ mặt cởi mở, nói năng lưu loát, am hiểu luật pháp và biết sử dụng Pháp tịch làm lá chắn".

Cuối năm 1923, ông đã bỏ tất cả (địa vị, người vợ và con Pháp) để về nước, cùng Nguyễn An Ninh xuất bản báo Chuông rè (La Cloche Fêlée) và Nước Nam (L'Annam) bằng tiếng Pháp tại Sài Gòn. Ông tích cực đấu tranh chống các chính sách của thực dân Pháp, đòi dân chủ, đeo đuổi việc bác bỏ chủ nghĩa "Pháp - Việt đề huề" của Đảng Lập hiến. Ông dứng ra Tổ chức Thanh niên Cao vọng. Báo L'Annam là cơ quan ngôn luận của nhóm này.

Ông đã cho đăng một số bài của các báo Người cùng khổ (của Hội Liên hiệp thuộc địa), Nhân đạo (của Đảng Cộng sản Pháp), Diễn đàn thông tin quốc tế (của Quốc tế Cộng sản); đặc biệt ông là người đầu tiên đăng Tuyên ngôn Đảng Cộng sản của Karl Marx và Friedrich Engels trên báo. Ngày 21/7/1927, ông bị bắt, khám nhà với tội danh "Kích động dân bản xứ nổi loạn", tuy nhiên do không có bằng chứng gì ngoài các bài viết của ông trên báo nên chúng để ông tại ngoại. Từ đó Phan Văn Trường không tham gia chủ nhiệm báo L'Annam mà tham gia Đoàn Luật sư Nam Kỳ. Ngày 27/3/1928, Tòa án Sài Gòn xử tội ông 2 năm tù. Ông chống án sang Pháp. Tháng 8/1929, Tòa Thượng thẩm Paris xử y án. Ông bị giam tại nhà lao ở Pháp đến năm 1931 mới mãn hạn tù và trở về Sài Gòn.

Ông vẫn tiếp tục đấu tranh đòi dân chủ ngay sau khi ra trở về rồi mất đột ngột ngày 27/4/1933 trong một chuyến về thăm quê. Tổ chức Thanh niên Cao vọng cũng tan rã sau đó.

Vài lời nhắc nhở (Điếu văn khóc Phan Văn Trường)

Nghe tin Phan Văn Trường đã mất, trong tâm tôi nó hơi mệt mệt. Trước khia tôi cũng đã lắm phen tiếp được những tin các bạn đồng chí vì chẳng may mà cái đời phải bị chặt ngang. Song hay những tin ấy, tôi khổ tâm trong giây lát, thảm thương cho những anh em kia lòng hăng hái còn nhiều mà công không thành chí không đạt; rồi tiếc cho xã hội mình mất những tay nhiệt thành khó kiếm.

Có lẽ là vì công tác của các anh em thanh niên kia, thiên hạ đã nhìn nhận một cách rõ ràng. Còn Phan Văn Trường như một người thợ câu, cũng biết vưởn biển ra khơi như ai, nhưng chẳng may chết tại nhà, cho nên ít người thương xót.

Hai chữ giác ngộ để khuyến khích thiên hạ ngày nay, trước kia nó không lạ tai gì với Phan Văn Trường. Sự chia rẽ trong Đảng Xã hội Pháp, lúc toàn quốc hội nghị ở Tours năm 1920, có ảnh hưởng một cách sâu xa trong đầu óc của Phan Văn Trường.

(Bị Tòa kiểm duyệt bỏ một đoạn dài)

Những tờ báo mà thuở nọ mình ham xem, lúc mới vừa in xong, thời có về nằm tại nhà của Phan Văn Trường.

Mà các bạn Tây Nam của ông ta cũng đều yêu kín cái tính của ông ta. Phan Châu Trinh lắm khi bị ông ta phê bình dữ dội, cũng là vì cái tính ngay thẳng của ông ta không hợp với cái tính đầu cơ của Phan Châu Trinh. Phan Văn Trường nghiên cứu chủ nghĩa "Mã Khắc Tư", nhờ nó mà hiểu rõ sự tiến hóa của xã hội. Còn Phan Châu Trinh chọn mười mấy năm ở Pháp cứ ôm bộ "Ẩm Băng Lương Khải Siêu" cho đến ngày về nước cũng còn đem theo tàu để lót đầu nằm, thì làm sao hai người không chọi nhau được. Song hai anh em cũng cứ giữ thái độ bạn già mà đối với nhau.

Tôi nhắc đến câu chuyện này là cốt ý chỉ rằng: Phan Văn Trường là người giác ngộ hơn Phan Châu Trinh. Mà Phan Châu Trinh lại được quý trọng như kia. Còn sự chết của Phan Văn Trường ngày này, chắc ít người chú ý đến (Bị kiểm duyệt bỏ một đoạn dài)

Phan Văn Trường trước kia đã có cộng tác với tôi. Mà Phan Châu Trinh tôi cũng có lo cho ông ta về xứ, hy vọng đem ông ta về giúp ích chút đỉnh cho giống nòi. Tôi không binh ai mà bỏ ai. Song vì tôi đã có gần mấy ông, hiểu tâm lý mấy ông. Tôi muốn cho anh em thanh niên cũng hiểu rõ chút ít như tôi, trước là cho đặng hiểu việc nước nhà, sau nữa là tôi cũng muốn cho anh em thanh niên nhắc nhở đến Phan Văn Trường là một người rất đáng quý.

Già từng ấy tuổi mà lòng hăng hái cũng chẳng khuyết, sức tiến hóa chẳng kém gì tuổi thanh niên. Tôi mới vừa ra khỏi khám đến thăm ông, thì ông ý muốn làm việc. Bảo tôi làm sao cho ra một tờ báo chữ Tây. Bị mấy năm tù, tôi vẫn chưa được khỏe trí, mà gặp lúc đồng tiền eo hẹp, lại còn phải lo chạy cơm cho nhà, tôi không thể làm vừa lòng ông. Ngày nay, tôi lấy làm tiếc vì không tạo ra được một dịp hay cho dân ta biết Phan Văn Trường. Tuy cũng được kêu rằng cụ như ai, song không phải như các cụ kia, nghĩa là xã hội ngày nay còn xài ông được để giúp cho xã hội tiến hóa.

Học hiểu như Phan Văn Trường xứ ta dễ có mấy ai! Mà già như Phan Văn Trường xứ ta cũng dễ có mấy ai? Trong thanh niên có vài lời nhắc nhở!

Người nói Phan Văn Trường có tính khinh thanh niên. Lời phê bình ấy không đúng. Ông ta thật là ít tín nhiệm nơi thanh niên của ta... (Bị Tòa kiểm duyệt bỏ một đoạn dài)...

Tôi tưởng ngày nay cả thảy những ai đã có gần Phan Văn Trường cũng nên nghĩ trí giây lát mà nói ra giùm cái đời không may của ông ta.

(Nguyễn An Ninh, Báo Trung Lập, 27/4/1933)