ChúngTa.com

Chúng ta chọn bạn tình như thế nào? Tại sao chúng ta thích hamburger? Thuyết tiến hóa Darwin có thể đưa ra lời giải đáp.

Helene Cronin
(Khoa Triết ĐH Kinh tế London, Khoa Thực vật ĐH Oxford)

Được xem là có ảnh hưởng lớn nhất tới tư duy hiện đại, khoảng một thập kỷ qua, lý thuyết tiến hóa đã tìm ra một khám phá gây chấn động: nó bước đầu mở được cái hộp vốn đóng kín là bộ não của chính chúng ta. Giới Darwin học đang viết những trang bản thảo đầu tiên về một trong những bí ẩn lớn nhất tự nhiên: bản chất của con người. Vâng, bản chất người luôn tồn tại và là vạn năng. Bộ não và tâm hồn, giống như thể xác chúng ta, được chọn lọc tự nhiên sắp xếp để giải quyết những bài toán mà tổ tiên ta từng đối diện suốt hàng triệu năm qua. Giống như ngón tay được “thiết kế” tinh xảo để cầm nắm, bộ não và tâm hồn của mỗi chúng ta được thiết kế để giải quyết những bài toán cụ thể và thiết thực.

Chân dung Darwin năm 31 tuổi.

Thể xác và tâm hồn chúng ta là sản phẩm của các gien. Nhưng chúng ta không chỉ là con rối nô lệ. Gien làm việc một cách nhất quán, tuy nhiên, do đáp ứng với môi trường khác nhau, gien cũng khuyến khích sự mềm dẻo và tính đa dạng trong hành vi con người. Và toàn bộ bản thiết kế xuất hiện không cần nhà thiết kế có mặt. Không mục đích, không tiền định, không bản thảo. Chọn lọc tự nhiên chỉ đơn giản là các gien tái sinh xuyên thế hệ. Bộ gien tạo nên cơ thể biết làm những gì cần làm – nhìn, chạy, tiêu hóa, yêu đương, sinh sản – sẽ được phân chia và tái sinh; những gien không làm được điều đó phải chịu thảm cảnh diệt vong. Và như vậy, cần xem chọn lọc tự nhiên đã đạt được những gì thú vị. Chí ít thì nó cũng giúp trả lời một số câu hỏi nan giải, như: Chỉ số vòng eo so với vòng hông tối ưu là bao nhiêu? Tại sao giữa người mẹ và thai nhi lại có cuộc xung đột không thể giải quyết? Tại sao fast-food lại có hấp lực đến như vậy?

Điều mới mẻ ở đây là, giới nghiên cứu đã khẳng định một số điều. Khá thú vị là sex nằm trong số đó. Hãy xem sự khác nhau ở hành vi tính dục thể hiện trong một nghiên cứu về sinh viên Mỹ. Hẹn hò với người lạ? 50% cả nam và nữ đồng ý. Nhưng trước đề nghị: “Ngủ với tôi tối nay?”, không nữ sinh viên nào đồng ý, trong khi nam là 75%. Khi trả lời câu hỏi: “Bạn cần quen bao lâu trước khi quan hệ?”, những người phỏng vấn thực sự sửng sốt khi nam sinh viên chỉ cần vài phút hay vài giây. Và không chỉ muốn quan hệ với một người mới quen hoàn hảo, họ sẵn sàng với cả người không hoàn hảo. Những nghiên cứu tại Mỹ khác cũng nhận thấy rằng, đại thể đàn ông sẵn sàng hạ các tiêu chuẩn xuống đến mức thấp nhất, sẵn sàng bỏ rơi trí thông minh, tính hài hước, sự duyên dáng, mức độ trung thực và niềm cảm xúc.

Tại sao lại có sự khác nhau đó? Khi chọn lọc tự nhiên xếp đặt sự khác nhau giữa đàn ông và đàn bà, nó không dừng ở cơ bắp hay nết xấu. Nó cũng tạo ra sự khác biệt trong tâm lý chúng ta. Tiến hóa tạo tâm hồn hai giới cũng khác nhau như khi tạo thể xác họ vậy. Tại sao? Hãy nghĩ tới một thực tế. Đưa cho người đàn ông 50 vợ và anh ta có thể có con với tất cả. Nhưng người phụ nữ với 50 chồng? Không thể. Qua nhiều thế hệ trên dặm trường tiến hóa, chọn lọc tự nhiên ưu ái người đàn ông có sinh hoạt tình dục mạnh mẽ – cạnh tranh, ưa mạo hiểm và lợi dụng cơ hội hơn. Và chúng ta là hậu duệ của những người chiến thắng đó. Trong khi đó, phụ nữ phải đối mặt với sự mang nặng đẻ đau, nuôi dưỡng và chăm sóc con cái. Do đó người phụ nữ phải cẩn trọng trong việc lựa chọn bộ gien để kết hợp. Do phải đối diện với thực tế đó, phụ nữ không chỉ tìm người phù hợp và khoẻ mạnh mà còn có vị trí xã hội. Ngày nay đồng hồ Rolex và thời trang có thể là gợi ý, nhưng với người săn bắn - hái lượm, chỉ có vị trí xã hội mới được xem là tiêu chí đáng tin cậy. Các gien tạo nên bộ não có quyết định hợp lẽ đó sẽ được phân chia và di truyền cho những thế hệ sau.

Tất nhiên chọn lọc tự nhiên không cài đặt các kế hoạch chiến lược của nó trực tiếp và thô bạo vào ý thức con người. Công cụ của nó chính là niềm cảm xúc, tính ưu thế, sự ước muốn. Đằng sau mỗi cảm xúc hàng ngày của chúng ta là những toan tính âm thầm của chọn lọc tự nhiên qua hàng triệu năm kiên trì thao tác. Chính vì vậy mà đàn ông ưa thích phụ nữ có tỷ lệ eo/hông là 0.7, cho dù có biết điều đó hay không. Tỷ lệ đó xuất hiện cả ở những nàng “Venuse” 28 ngàn năm về trước. Vì sao? Đơn giản là cơ chế bảo vệ thai nhi. Eo và hông do các hormon sinh dục qui định, đặc biệt là estrogen. Chính hỗn hợp hormon tối ưu quyết định tỷ lệ này.

Chim mai hoa thích nghi với các môi trường khác nhau

Cả hai giới đều tìm kiếm sự đối xứng. Một cơ thể cân xứng theo trục phải trái là dấu hiệu trung thực cho thấy bộ gien đủ mạnh để chống mầm bệnh ngoại lai. Ví như bộ ngực phụ nữ, chúng càng lớn thì càng đối xứng. Tại sao? Ngực do estrogen qui định; ngực càng lớn, cơ thể đang phát triển càng cần nhiều estrogen. Nhưng estrogen ức chế hệ miễn nhiễm, khiến người phụ nữ nhạy cảm hơn với mầm bệnh. Vậy bộ ngực đủ phát triển và cân xứng là hiện thân của một hệ miễn nhiễm mạnh mẽ (để cân bằng với tác dụng ức chế của hormon – ND). Sự đối xứng của khuôn mặt cũng có sức hấp dẫn mạnh mẽ; vẻ đẹp là một tiêu chí của thời kì đồ đá về sức khỏe và khả năng thụ thai. Không có gì ngạc nhiên khi tiêu chí về vẻ đẹp khuôn trăng là chung cho mọi nền văn hóa, khiến các nhũ nhi hai tháng tuổi cũng biết (phát hiện của nhà tâm lý Robert L. Fantz năm 1963 - ND).

Thám tử Sherlock Holmes luôn luôn tìm hiểu tiểu sử cá nhân, “vì nó luôn gợi ý”. Và gợi ý cũng đến từ cuốn sách Darwin. Hãy lắng nghe nhịp đập trái tim: đàn ông tìm kiếm phụ nữ trẻ đẹp; phụ nữ tìm kiếm người nhiều tuổi hơn, tài chính ổn định hơn. Hãy quan sát hành vi tính dục: đàn ông – nhiều bạn tình vô danh, những suy nghĩ trần trụi; phụ nữ – một người thân thuộc, những cảm xúc bền chặt. Hãy xem tuổi trưởng thành (cái mà giới Darwin gọi lịch sự là “tính dục ngoại cặp”): đàn ông tìm kiếm số lượng; phụ nữ, do thường chỉ một chồng, tìm kiếm chất lượng, đặc biệt là bộ gien chất lượng cao. Nhưng không chỉ có tính dục. Chọn lọc tự nhiên tạo đàn ông và phụ nữ theo cách, những khác nhau không dừng lại ở chỗ bạn leo lên giường nhanh như thế nào; chúng còn tràn ngập tâm hồn, sắp xếp mối quan tâm, các giá trị, cảm xúc và cả những kỹ xảo của chúng ta.

Ta thường nghe đàn ông thiếu kỹ năng xã hội. Bạn chớ vội tin. Đó chỉ đơn giản vì kỹ năng của họ không phải là cái mà chúng ta gọi là xã hội. Họ là kiện tướng trong việc tranh chấp vị trí xã hội, tìm kiếm danh tiếng, đo lường mối sỉ nhục, báo thù sự lăng mạ và ưa thích khoa trương. Ai gây phần lớn tai nạn giao thông, trèo lên đỉnh Everest, bay lên mặt trăng, thích tự sát? Ai nghiện rượu, cưỡi mô tô, nghiên cứu khoa học, ngược đãi trẻ em, làm tổng giám đốc, chơi cờ bạc, hút thuốc, giết người và mê muội máy tính? Tất nhiên là đàn ông. Đàn ông vượt xa phụ nữ ở tỷ lệ chết vì tai nạn, hút thuốc và tự tử. Các nhà xã hội học thường xem đó là do “phong cách sống” trong sự đối lập với “sinh học. Dưới ánh sáng của lý thuyết tiến hóa, rú ga để đến với thần chết trên chiếc xe phân khối lớn nằm ở chính sinh học của người đàn ông.

Hãy đặt đàn ông và phụ nữ trong cùng một môi trường và xem tâm lý tiến hóa khuếch đại phản ứng khác nhau giữa họ. Bé trai lăn vào trò chơi có tính cạnh tranh, với các qui định và giải thưởng ồn ào; bé gái chơi các trò nhiều tính hợp tác và kết thúc nhẹ nhàng. Đàn ông mua kỷ lục để hoàn thành các bộ suy tập; phụ nữ ưa thích âm nhạc. Đàn ông giầu có và thành đạt tìm kiếm những bà vợ “chiến lợi phẩm” càng trẻ càng tốt; phụ nữ đỉnh cao vẫn tìm một đối tác giầu hơn, thành công hơn và già hơn.

Theo thuyết tiến hóa, nam giới ưa nhiều vợ, phụ nữ chỉ thích một chồng.

Sau khi đã khai sáng bằng tiểu sử cá nhân, Sherlock Holmes quay về với thông tin vụ án. Ông cảm thấy chúng ít mang tính chỉ dẫn hơn. Ở điểm này, các thám tử Darwin làm việc tốt hơn ông. Hãy xem tổ ấm gia đình. Giới tội phạm học thường coi đó là điểm xuất phát chính của tội ác. Nếu đúng thì đó là vụ bê bối mang tính Darwin. Tại sao? Xin ghi nhớ tiến hóa là bộ gien được phân chia và tái sinh qua di truyền. Tính dục là một cách. Ngoài ra là giúp đỡ bản sao của gien trong một cơ thể khác. Một cách rất hiện thực là giúp đỡ anh em ruột càng nhiều càng tốt. Từ toan tính đậm nét di truyền di truyền này, được sức mạnh mù quáng của chọn lọc tự nhiên sắp xếp qua hàng triệu năm tiến hóa, một số giá trị người được duy trì và phát triển. Khi bà mẹ chấp nhận hiểm họa để bảo vệ con cái, khi người anh hiến thận cho em, đó là lúc “chọn lọc họ hàng” đang thao tác. Chúng ta tiến hóa để bênh vực, chứ không phải để ngược đãi hay giết chết những người thân thuộc. Không ngạc nhiên khi thấy các nhà tội phạm học đã mắc phải sai lầm.

Hãy xem các vụ án giết người. Đầu tiên, phần lớn nạn nhân trong gia đình là vợ hay chồng – những người thực ra không có quan hệ di truyền. Thế còn giết hại trẻ em? Trẻ em là người tải bộ gien của cha mẹ, mỗi người một nửa, để truyền cho thế hệ sau. Giết hại trẻ em là mối đe dọa nghiêm trọng tới tiến hóa. Đó là lý do tỷ lệ giết con riêng tại Anh và Bắc Mỹ cao gấp 100 lần tỷ lệ giết con đẻ. Đúng như điều nói về cô bé Lọ Lem: có con riêng là đặt đứa trẻ vào mối nguy hiểm chết người cao hơn bất cứ một nguyên nhân nào khác.

Nhưng ở đâu có sự chia sẻ, ở đó có cạnh tranh. Khi con bạn khăng khăng cho rằng, quyết định của bạn không đúng; khi chúng giành nhau đồ chơi; khi người mẹ cai sữa trong lúc đứa con vẫn đòi bú – hãy ghi nhớ toan tính sau đây của chọn lọc họ hàng. Cuộc sống đứa trẻ là để bộ gien bất tử; và nó luôn đánh giá bản thân cao hơn anh chị em. Thực tế nó quan hệ 100% với chính nó, trong khi chỉ chia sẻ 50% bộ gien với anh em ruột. Nhưng với cha hoặc mẹ, bọn trẻ có giá trị như nhau, với mối quan hệ 50%. Do vậy đứa trẻ luôn tự lượng giá bản thân, so với anh chị em ruột, cao hơn sự lượng giá của cha mẹ. Kết quả là sự xung đột giữa cho và nhận. Đứa trẻ tiến hóa để muốn nhận nhiều hơn cái mà cha mẹ tiến hóa để cho.

Sự mang thai đặt một dấu ấn rất riêng vào cuộc xung đột, vì ở thời điểm tế nhị đó trong cuộc đời đứa trẻ, mối quan tâm của cha và mẹ khác nhau. Trên thực tế, dạ con chứa đựng cuộc xung đột giữa người cha và người mẹ, một cuộc xung đột có thể khiến phiên toà ly dị cũng trở nên quá bình lặng. “Anh ta chỉ muốn thân thể tôi thôi”, phụ nữ thường than thở xuyên thế hệ như thế. Phân tích Darwin cho thấy điều đó càng chính xác sau khi mang thai. 50% bộ gien thai nhi đến từ người cha. Loài người chỉ mới thực hiện chế độ một vợ một chồng, nên gien người cha có thể không bao giờ phải mượn cái dạ con đó một lần nữa. Do vậy bộ gien người cha trong thai nhi tiến hóa để đòi hỏi từ cơ thể người mẹ nhiều hơn so với yêu cầu. Chiến trường là nhau thai, nơi kiểm soát sự nuôi dưỡng từ người mẹ, cho phép thai nhi nhận được số dưỡng chất quá mức cần thiết (đã tính toán được cụ thể). Điều này gây ra cuộc xung đột giữa người mẹ và thai nhi trên suốt dặm trường tiến hóa. Đôi lúc người mẹ mắc một loại bệnh điển hình khi mang thai, chẳng hạn tiểu đường. Chỉ dưới ánh sáng của phân tích Darwin, cuối cùng ta đã hiểu những dạng bệnh lý hay tái phát này; chúng là sản phẩm của một cuộc xung đột vô phương giải quyết.

Lý thuyết Darwin cũng bắt đầu khám phá xem tổ tiên chúng ta tác động đến cuộc sống hiện đại như thế nào. 99% thời gian tồn tại của loài người là thời kỳ săn bắn – hái lượm. Nông nghiệp chỉ xuất hiện khoảng 10 ngàn năm trước. Từ đó đến nay, thể xác và tâm hồn chúng ta chưa tiến hóa thêm, vậy trong một môi trường hoàn toàn mới, được khuyến khích vì những chỉ dẫn chưa được thiết kế để tiếp nhận, chúng ta sẽ đáp ứng ra sao? Như một ám thị, ta đi không quá điểm bán thức ăn nhanh gần nhất. Khẩu vị tổ tiên chúng ta được thiết kế để ưa thích đường, mỡ và muối, những thứ mà họ thường phải nhịn thèm. Nay thì bản năng đó trỗi dậy, khiến đại dịch béo phì đang đe dọa nhiều nơi trên quả đất.

Và chúng ta đang phải tiếp nhận không chỉ thực phẩm mà còn thông tin, là cái mà ta chưa được tiến hóa để xử lý. Hãy nghĩ tới những phương tiện mà ngày nay dùng chọn bạn tình. Nghiên cứu mới đây cho thấy, khi xem ảnh một người khác giới ưa mắt và thành công, cả nam và nữ đều tỏ ra thất vọng về đối tác hiện tại. Chúng ta đã từng tiến hóa để tìm kiếm sắc đẹp và địa vị, để định chuẩn sự thỏa mãn bản thân trước nhiều nhất là một vài trăm người khác giới (theo giả thuyết người nguyên thủy sống thành từng nhóm nhỏ 100-200 người – ND). Nay thì ta nhìn thấy hàng ngày những người phụ nữ hấp dẫn nhất, những người đàn ông giầu có và quyền lực nhất thế giới, một ưu thế hơn hẳn tổ tiên. Sự đổ vỡ dường như là xu hướng mang tính tiến hóa.

Và chúng ta cũng đối mặt với sự bất bình đẳng chưa từng thấy kể từ cuộc cách mạng nông nghiệp 10 ngàn năm trước. Những năm gần đây, cuộc chơi càng trở nên hung bạo theo kiểu người thắng lấy tất cả. Từ nhà vô địch cờ vua tới những luật sư hàng đầu, chỉ số ít vị trí đỉnh cao quyết định tất cả; và khi phần thưởng tăng lên, khoảng cách giữa trên đỉnh và dưới đáy lại càng tăng hơn nữa. Bị cuốn vào cuộc chơi này là những người đàn ông được tiến hóa để định giá các vị trí xã hội. Sự bất bình đẳng này sẽ ảnh hưởng thế nào đến họ? Dường như ở các nước phát triển, nước nào càng bất bình đẳng trong thu nhập thì sức khỏe càng yếu và chết càng sớm hơn?

Điều gì sẽ đến trong tương lai? Ta thường nghe tuyên bố tiến hóa người đã kết thúc, vì công nghệ đã cải thiện sức khoẻ và cái chết; đồng thời, ta cũng thấy tuyên bố, quá trình tiến hóa đang tăng tốc, vì khoa học cho phép bộ não phát triển mau lẹ lạ thường. Cả hai đều không đúng. Chọn lọc tự nhiên là một quá trình chậm chạp; gien cần hàng triệu năm để biến đổi thể xác và tâm hồn, quá khứ là vậy và tương lai vẫn như vậy. Sự thích nghi mà ta đang sở hữu kể với ta về những thế giới mất đã từ lâu, nơi tổ tiên ta từng sống. Và nó cũng kể cho ta biết về tương lai. Không phải vì bản chất người mà chúng ta tìm kiếm sự thay đổi, mà vì đáp ứng mới, hành vi sáng tạo, và những môi trường biến đổi sẽ được tạo ra từ bản chất này. Và sợi dây nhân tính dẻo dai đó luôn luôn nhắc nhở rằng, bất luận môi trường thay đổi như thế nào, đặc trưng nổi bật và thô ráp nhất của nó – với bản thân chúng ta và lớp hậu duệ, cũng như với tổ tiên xa xưa – chính là con người chúng ta, nơi gặp gỡ của những tâm hồn tiến hóa.