Suy ngẫm về chữ trí

04:57 CH @ Thứ Bảy - 08 Tháng Ba, 2014

Đó là chữ “trí” trong “phi trí bất hưng”, một đúc kết mang tính quy luật về sự hưng thịnh của một quốc gia. Nhưng liệu có đúng thế không nhỉ?

Sự khẳng định “phi nông bất ổn”, “phi công bất phú”, “phi thương bất hoạt” thì quá rõ rồi. Và nội hàm của chữ “ổn”, chữ “phú” và chữ “hoạt” trong sự đúc kết ấy của nhà bác học Lê Quý Đôn xem ra cũng đã đủ để nói về mục tiêu chúng ta đang hướng tới: “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Cần gì phải có chữ “trí” nữa? Vả chăng, “có thực mới vực được đạo” từng là một đúc kết thường đi kèm với câu vè dân gian “nhất sĩ nhì nông, hết gạo chạy rông, nhất nông nhì sĩ”. Còn nếu nói chữ nghĩa ra thì người ta hay nhắc đến câu của Mạnh tử: “có hằng sản mới hằng tâm”!

Vả chăng, cái tạng của anh “trí’ này thì thường rắc rối và “bất kham” vì hắn là người, theo ý của cụ Mác, “nói sự thật, phê bình không nhân nhượng về những gì đang hiện hữu. Không nhân nhượng với nghĩa rằng họ không lùi bước trước kết luận của chính mình, hoặc trước xung đột với quyền lực, bất cứ quyền lực nào”.*

Chẳng những thế, các anh "trí" này lại cứ hay vơ việc vào mình mà không hề sợ “ôm rơm nặng bụng”. Quả là có chuyện đó, hãy cứ nhắc lại lời J.P Sartre, triết gia người Pháp thế kỷ XX thì rõ: “Trí thức là người làm những việc chẳng ăn nhập gì đến họ, (s’occupe de ce qui ne le regarde pas). Kỹ sư thì không lo xây cầu, thầy thuốc thì không lo khám bệnh, kinh tế gia thì không lo cộng trừ nhân chia với cái thống kê. Tại sao họ lại xớ rớ vào những chuyện không liên quan gì đến họ vậy, tại vì họ cho đó chính là chuyện của họ. Chuyện không phải là của họ mà họ thấy là của họ. Cái thấy đó làm họ trở thành trí thức*.”

Rắc rối là ở chỗ này đây. Mà nào chỉ ông triết gia phương Tây nọ, cụ Nguyễn Công Trứ của ta, người từng đưa ra lời nguyền thật bi tráng “Kiếp sau xin chớ làm người, Làm cây thong đứng giữa trời mà reo”, vào thời trai trẻ đã ra tuyên ngôn về kẻ sĩ phải là người “vũ trụ chi gian giai phận sự”, xem việc trong trời đất là phận sự của mình! Thế cơ đấy. Vì vậy mà “kẻ sĩ’ này đã từng “kinh luân khởi tâm thượng, binh giáp tàng hưng trung”, cách sắp xếp việc nước đã định sẵn trong lòng, đồ binh giáp để đánh giặc (tức là tri thức quân sự) đã định sẵn trong bụng. Con người ấy từng là bậc kinh bang tế thế, là danh tướng cầm quân dẹp cường khấu ở Lạng Sơn, bắt Phiên tặc ở thành Trấn Tây, trừ Hải tặc ở ngoài Đông Hải… cũng là người chỉ huy công cuộc lấn biển mở đất ở Kim Sơn Tiền Hải, đắp đê ngăn mặn ở Hải Dương vùng châu thổ Sông Hồng, rồi khơi dòng Mê kông ở Long Xuyên vùng đồng bằng sông Cửu Long… Cũng là người “lầy chính đạo” để chống tham nhũng ngay giữa triều đình.

Quả thật con người này đã tỏ rõ bản lĩnh của một trí thức đích thực “trong lăng miếu ra tài lương đống, ngoài biên thùy rạch mũi can tương”. Chẳng những thế, trên văn đàn, con người ấy cũng chiếm riêng một góc độc đáo trong lịch sử văn hóa nước nhà. Thế rồi, vì ông giỏi quá, bản lĩnh quá, “trí thức” quá nên luôn lấy chuyện không phải là của mình mà vẫn thấy là của mình để ứng xử với đời, lại cả gan “nói sự thật, phê bình không nhân nhượng về những gì đang hiện hữu”, mà tệ nhất lại là “không lùi bước trước kết luận của chính mình, hoặc trước xung đột với quyền lực, bất cứ quyền lực nào” cho nên trách gì chẳng rước họa vào thân! Kết quả là, Nguyễn Công Trứ đã năm lần bị cách chức, giáng chức, trong đó có lần bị án “trảm giam hậu”, có lần cách tuột làm lính trơn đày đi xa.

Con người “kinh luân khởi tâm thượng, binh giáp tàng hưng trung” ấy về hưu lúc bảy mươi tuổi với hai bàn tay trắng. Trước khi chết, cụ để lại di chúc từ chối mọi nghi lễ chính sách của triều đình, dặn chôn ngay tại huyệt đã đào sẵn dưới chõng tre, rồi trồng bên mộ một cây thông với lời bi phẫn đã dẫn ở trên!

Đâu chỉ một Nguyễn Công Trứ! Không ít những “kẻ sĩ”, như Nguyễn Trãi, Trần Nguyên Hãn, Chu Văn An, Cao Bá Quát cũng có thân phận bi tráng như vậy! Chẳng thế mà không ít những trí thức trong lịch sử thường lấy triết lý Lão Trang để di dưỡng phẩm tính làm người, “Ôi nhân sinh là thế ấy. Như bóng đèn, như mây nổi, như gió thổi, như chiêm bao...” Bi phẫn mà thốt lên như vậy, nhưng phần lớn trong số họ “nói vậy mà không phải vậy”, họ vẫn đã vượt lên chính mình bằng nhiều chiêu thức khác nhau để “trong vũ trụ đã đành phận sự, phải có danh mà đối với núi sông”.

Cái chữ danh ở đây ẩn chứa một hàm lượng ngữ nghĩa khá rộng, cũng có thể là công danh đi liền với phú quý, nhưng có lẽ lớn hơn là danh dự, danh phận, là sự nghiệp để lại cho đời, trong đó sâu đậm hơn cả là danh dự của người trí thức đích thực. Chính vì thế mà người đời nhớ đến họ, lịch sử ghi nhận họ. Xưa đã thế, nay cũng vẫn phải như thế.
Cho dù phải cay đắng với những giọt nước mắt :

… khóc những chân trời
không có
người bay
Lại khóc
những người bay
không có chân trời
[ Trần Dần ]

thì vẫn phải thừa nhận rằng, với bản lĩnh trí thức, tự họ, họ đã tạo ra những chân trời cho chính mình để xứng đáng với nhân cách và phẩm tính trí thức của họ. Chẳng thế sao? Khi viết những dòng thơ trên, thì chính nhà thơ đã tự tìm lấy “chân trời” cho mình đấy thôi. Vả chăng, người trí thức đích thực trước hết phải là một nhà văn hóa. Mà “văn hóa là không thỏa mãn cái đã có, là đi tìm chân trời”. Thế nhưng lại “không tìm thấy đâu, vì đi tới thì nó lại lùi xa…**

Không thể có một bản chỉ đường đã được vạch sẵn, cứ thế mà ngoan ngoãn, cung cúc bước theo, mà phải biết tự mình tìm tòi. Chính vì “không thỏa mãn cái đã có” nên phải “đi tìm chân trời ”, cách đặt vấn đề như vậy đã là một sự bứt phá.

Xin trích một đoạn văn viết về cha mình của đạo diễn điện ảnh Đặng Nhật Minh để nói về điều ấy:

“Cách đây 6 năm có dịp sang Nhật, tôi đã lần tìm lại dấu vết của cha tôi trong những ngày du hoc tại đây. Tôi được nghe kể rất nhiều mẩu chuyện cảm động về cha mình. Cuối cùng tôi được giới thiệu đến gặp Giáo sư Tomio Takeuch , Viện trưởng Viện Hoá vi sinh Tokyo. Ở Nhật bản này ông được xếp vào hạng người bất tử, nghĩa là được làm việc cho đến hết đời không phải về hưu.

Giáo sư Takeuchi ân cần tiếp tôi trong phòng khách của Viện. Ông cho biết đã từng làm việc với cha tôi tại Trường Đại học Y khoa Tokyo trong 3 năm trước khi Nhật đầu hàng đồng minh. Rồi ông nói: Nhưng tôi chỉ là đàn em của cha anh thôi. Hồi đó cha anh đã có nhiều công trình nghiên cứu được đánh giá cao trong giới Y học. Có một số công trình tôi viết chung với cha anh, nhưng tên ông bao giờ cũng để trên tên tôi. Ông là bậc đàn anh của tôi. Công việc nghiên cứu của ông đang tiến triển rất thuận lợi, không hiểu sao ông lại bỏ dở tất cả để về nước. Sau này nghe tin ông mất chúng tôi rất thương tiếc… Mà cũng lạ. Hồi ấy người Mỹ cũng đã bất đầu biết đến cha anh, mời cha anh cộng tác với họ. Nhưng rồi cha anh cũng từ chối. Tôi nghĩ ông có điều gì thôi thúc lắm ở bên trong. Tôi nghĩ thầm: Giáo sư không hiểu tại sao cha tôi lại bỏ tất cả để về nước ư? Thưa Giáo sư, là vì cha tôi không muốn làm nguời đứng ngoài cuộc trong cuộc chiến đấu thần thánh của dân tộc mình. Nhân cách của cha tôi không cho phép ông làm như vậy. Ông cũng biết rằng nếu ông tiếp tục ở lại Nhật Bản làm việc cùng giáo sư, con đường khoa học của ông hẳn cũng rực rỡ như của giáo sư bây giờ. Nhưng ông đã chọn cho mình con đường khác, và đó có lẽ là một đặc điểm nổi bật nhất của người trí thức Việt Nam.”

Với “đặc điểm nổi bật” đó, giáo sư Đặng Văn Ngữ đã có một quyết định không gì lay chuyển được: phải vào chiến trường Trị Thiên, mặt trận nóng bỏng nhất lúc bấy giờ, để nghiên cứu một thứ vắc xin miễn dịch sốt rét rồi ứng dụng ngay tại chỗ cho bộ đội, nhằm thực hiện mục tiêu giảm tử vong vì sốt rét cho họ. Sau nhiều lần đề đạt nguyện vọng, cuối cùng ông được toại nguyện để rồi chưa kịp tìm được vaccine miễn dịch sốt rét, thì ông đã chia sẻ với họ cái chết ngay tại chiến trường bởi bom B52!

Dẫn ra một trường hợp “không muốn làm người đứng ngoài cuộc trong cuộc chiến đấu thần thánh của dân tộc mình” rất tiêu biểu nói trên cũng chỉ để nói rằng: với đặc điểm nổi bật ấy của người trí thức, trong bất cứ hoàn cảnh nào, bộ phận tinh hoa của dân tộc vẫn in đậm dấu ấn của mình trong sự nghiệp của đất nước. Lật từng trang lịch sử dựng nước và giữ nước đều nhận ra được dấu ấn ấy khi bàn về sự hưng vong của một triều đại, một chính thể.

Sự hưng vong ấy tùy thuộc vào việc có chiêu tập, quy tụ được bộ phận tinh hoa của đất nước, những người biết hấp thu vào mình trí tuệ của thời đại, đồng thời cũng góp phần của dân tộc mình vào trí tuệ của thời đại, hay không. Mà nói đến “tinh hoa” chính là nói đến những phẩm chất cơ bản làm nên bản lĩnh, phẩm giá và danh dự của dân tộc, góp phần vào sức mạnh của đất nước, góp phần quyết định chuyện “hưng” hay “bất hưng” của một quốc gia.

Quả đúng là cái chữ “trí” trong mệnh đề “phi trí bất hưng” giữ một vị trí không thể thay thế, hoặc nói như Phạm Văn Đồng: “Có nó thì sẽ có tất cả, thiếu nó, thì cái còn lại còn gì là đáng giá”! **

Chú thích:

*Dẫn lại theo Cao Huy Thuần
**Phạm Văn Đồng “Văn hóa và Đổi mới. Tác phẩm và Bình luận" - Bộ Văn hóa Thông tin, 1997. Câu nói trên nằm trong cách giải thích của tác giả về câu nói của Nguyễn Trãi “Nước ta là một nước văn hiến”, điều đó có nghĩa là trọng học vấn, trọng nhân tài, vì đó là những của quý không gì thay thế được của một nước, một dân tộc. Có nó thì sẽ có tất cả, thiếu nó, thì cái còn lại còn gì là đáng giá.”

LinkedInPinterestCập nhật lúc:

Nội dung liên quan

  • Giới trí thức tinh hoa trong lịch sử Việt Nam

    14/10/2018Trần Ngọc VươngChúng tôi muốn góp bàn về việc nhận diện thực trạng của giới tinh hoa trong lịch sử Việt Nam và những đặc điểm của giới đó có thể trở thành chướng ngại mà chúng ta cần khắc phục trong việc hướng tới hình thành giới tinh hoa mới trong công cuộc xây dựng đất nước hiện nay...
  • Vài nét về vai trò của trí thức - quan điểm từ châu Âu

    03/06/2016Trần Phương HoaLịch sử văn hóa văn minh châu Âu là lịch sử của những dòng chảy tư tưởng mà các chủ thể đã tạo ra các dòng chảy đó chính là những người có thể được gọi theo nhiều cách theo nghề nghiệp của họ - nhà khoa học, triết gia, nghệ sĩ, giáo viên, nhà báo v.v...và chung nhất với tên gọi còn nhiều tranh cãi „trí thức”. Một vài nét sơ lược về những đóng góp, vai trò và sứ mệnh của họ đối với xã hội châu Âu nói chung và văn hóa tư tưởng châu Âu nói riêng...
  • Trí thức: người ba đấng, của ba loài

    02/04/2016Phạm ToànDạo này, chợt rộ lên rất nhiều bài viết về trí thức. Một tờ báo vốn tự phong là mang mấy góc nhìn của trí thức đã dành hẳn hai số liền để phát biểu phản biện về vấn đề trí thức. Có nhiều nhà trí thức tìm cách gửi bài tranh luận và thường khéo léo để dư ra một hai câu tự do hơi quá trớn để biên tập viên có việc làm và phần bài còn vừa lại vẫn vừa khuýp, đọc lên cũng vui vui, toàn chuyện chẳng chết ai mà cũng chẳng làm ai chết...
  • Chuyện "anh" trí thức

    04/03/2016Nhà nghiên cứu - hoạ sĩ Nguyễn QuânGiờ đã bắt đầu chặng đường của các nước trung bình. Các lợi thế tích cực đã qua, các hệ quả tiêu cực ngày càng trầm trọng. Người trí thức sẽ phải vào vai chính,là chủ lực tiên phong cho HĐH - CNH...
  • Cần phân biệt trí thức với trách nhiệm công dân của trí thức

    08/12/2015Hồ Quang HuyThời gian qua cộng đồng bạn đọc báo mạng bình luận sôi nổi về chủ đề trí thức. Đặc biệt các ý kiến trái chiều về phát biểu của GS Ngô Bảo Châu đăng trên báo tuổi trẻ online qua bài trả lời phỏng vấn của GS với báo này...
  • Nghĩa hiện nay của từ 'trí thức'

    10/10/2015GS. Nguyễn Ngọc LanhTừ “trí thức” xuất hiện năm 1906 với nội hàm mới, đủ phân biệt với những từ ngữ vẫn quen dùng trước đó. “Trí thức” xâm nhập Việt Nam từ ngót trăm năm, đến nay nghĩa gốc có nhiều thay đổi. Đại thể, có hai hướng lớn...
  • Là trí thức, cần nhận thức đầy đủ trách nhiệm trước vận mệnh của dân tộc

    24/03/2014Phan Thắng thực hiệnNhà bác học –trí thức tiêu biếu của thời đại, Einstein đã có lần nói đại ý: anh có thể là kỹ sư nguyên tử giỏi, nhưng không phải là một trí thức. Người lao động trí óc có khả năng sáng tạo thì đông, nhưng tầng lớp trí thức thực thụ thì không thể là đại trà. Cũng chẳng có tiêu chuẩn và sự xét duyệt nào để phong tặng danh hiệu trí thức cho ai cả. Tầng lớp trí thức không phải là một đoàn thể, họ có thể xuất thân từ các giai cấp khác nhau, và qua đối thoại-giao lưu chính kiến họ sẽ tự hình thành trong một thể chế có xã hội dân sự lành mạnh...
  • Trí thức là Thiện Tri Thức

    24/08/2013Như Nguyệt thực hiệnXưa nay, thường có sự nhầm lẫn giữa người sở đắc tri thức và người trí thức. Trong tình trạng hiện nay, với sự tồn tại “song đề văn hóa” như nhận định của nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng, việc nhận diện trí thức có vẻ khó khăn hơn. Trong cuộc trao đổi sau đây, ông đã làm sáng tỏ sự hiện diện của người trí thức trong một cách hiểu mới: trí thức là thiện tri thức.
  • Trí thức và chính trị

    04/03/2012Vaslav HavelÔng Václav Havel, vừa tạ thế ngày 18 tháng 12 (2011), là một trí thức hiếm hoi: không phải ông tìm cách chen chân vào chính trị mà chính trị đã đẩy ông vào con đường đó. Năm 1998, trong khi đang làm Tổng thống cộng hòa Czech, ông đã đưa ra những suy nghĩ sau đây về những cái lợi và mối nguy hiểm của nghề
    nghiệp của mình...
  • Tùy bút về giới trí thức và trí thức đích thực

    01/02/2012Nguyễn Tất Thịnh...tôi không bắt đầu bài viết bằng đặt vấn đề: xã hội và trí thức
    gì có trước, mà tạo ra nhau trong mọi thời điểm và bối cảnh. Tri thức
    luôn tiềm ẩn vô vàn trong cuộc sống và Thế giới, còn giới trí thức tiếp
    cận tìm ra nó như thế nào, kiến giải được điều gì, và ứng dụng cho sự
    cai trị hay bài toán phát triển ra sao. Trong đó người Trí thức đích
    thực là ( Cách vật + Chí tri + Sự thật + Tâm thành + Hữu ích ) với động
    lực duy nhất là tính Chân Thiện Mỹ của khoa học, hay lĩnh vực mà họ tham
    gia nghiên cứu, thấu đạt được…
  • Trí thức là cái chi chi?

    31/01/2012Nguyễn Văn PhúCó những cái, chỉ khi ta đã đánh mất thì mới ý thức được sự tồn tại trước đó của nó. Đạo đức là một ví dụ. Một xã hội lương hảo ai bàn chuyện đạo đức mà làm chi.
    Trí thức cũng là một khái niệm tương tự...
  • Đã là trí thức thật thì ai cũng dấn thân

    25/06/2011Kim YếnLà phó chủ nhiệm uỷ ban Văn hoá, giáo dục, thanh niên, thiếu niên và nhi đồng của Quốc hội, hình ảnh của ông gắn liền với không khí nghị trường nóng bỏng. “Ông nghị phản biện nhiều nhất” là cái tên mà nhiều người đã yêu quý gọi ông...
  • Hội trí thức Meirokusha và tư tưởng Khai sáng ở Nhật bản

    19/06/2011Vĩnh SínhVì Meirokusha quy tụ những nhà Tây học có tư tưởng khai sáng tiêu biểu ở Nhật lúc bấy giờ, có thể xem tư tưởng khai sáng của họ cũng chính là tư tưởng khai sáng của nước Nhật nói chung. Đối với những thành viên Meirokusha, họ tự giác về nhiệm vụ phải cung cấp cho dân chúng những kiến thức mới, nhưng đồng thời họ cũng ý thức việc đổi mới tư duy dựa theo lối mòn của Nho giáo nói chung mới chính là nhiệm vụ cơ bản...
  • xem toàn bộ