ChúngTa.com

Khi người hiện đại xuất hiện...

Những người đề xướng thuyết "văn hóa" thì bảo vệ quan điểm cho rằng một biến đổi đột ngột về mặt di truyền và gia tăng mật độ dân số đã làm "khuấy động" khả năng sáng tạo văn hóa, kỹ thuật của tổ tiên chúng ta. Bên cạnh đó, một số nhân tố khác đã tạo nên cuộc di cư ồ ạt sang châu lục khác, đồng thời "châm ngòi" cho sự bùng nổ thay đổi văn hóa tại châu Âu.

Chiếc vòng làm từ vỏ trứng đà điểu, chìa khóa giải mã bí mật của tổ tiên loài người.

Chìa khóa dẫn tới câu trả lời đúng đắn nằm tại... vỏ trứng đà điểu, lấy từ Vườn Quốc gia Serengeti của Tanzania, được cho là có tới 70.000 năm tuổi. Một nhóm nghiên cứu đã đưa ra tuyên bố "động trời" này tại cuộc họp thường niên của Hiệp hội Cổ nhân học tổ chức tuần này tại Montreal (Canada). Nếu niên đại của vỏ trứng đà điểu được xác định chính xác, chắc chắn hành vi của người hiện đại ở châu Phi đã xuất hiện sớm hơn so với tính toán của khoa học "sơ sơ" có... 35.000 năm. Điều này giúp củng cố cho giả thuyết cho rằng mức độ hiện đại của hành vi tiến hóa song song với mức độ hiện đại của hình dáng bên ngoài.

Theo Curtis Marean, thành viên nhóm nghiên cứu, nhà nhân chủng học tại Viện Nghiên cứu Nguồn gốc Nhân loại thuộc ĐH Arizona (Mỹ), chuỗi hạt là ví dụ rất mơ hồ về hành vi mang tính hình tượng. Một khi xác định được niên đại cụ thể, chắc hẳn nó sẽ có tác động quan trọng đến quá trình tiến hóa của tư duy hình tượng.

Thế nào là "hành vi hiện đại"?

Tranh đá, một dấu hiệu nhận biết tư duy hình tượng của người hiện đại.

Vấn đề khiến cho cuộc tranh cãi trở nên phức tạp chính là cho đến nay, chưa có một định nghĩa nhất quán nào về các yếu tố hình thành nên hành vi hiện đại. Chuỗi hạt là một bằng chứng về tư duy hình tượng, dù là dùng làm vật trang sức để biểu thị vị thế xã hội hay dùng làm vật trao đổi, bởi vì nó hầu như không liên quan gì đến sự sinh tồn của con người. Các dấu hiệu khác của "hiện đại" bao gồm khả năng trù tính kế hoạch, sáng tạo công nghệ, thành lập mạng lưới quan hệ xã hội và buôn bán, sáng tạo nghệ thuật, thích nghi với các điều kiện thay đổi của môi trường.

Các di chỉ cuối thời kỳ đồ đá (bắt đầu cách đây 45.000 năm) ở châu Âu có rất nhiều tranh đá hang động, công cụ bằng xương phức tạp và bằng chứng về nghi lễ mai táng - tất cả đều là dấu hiệu của tư duy hình tượng. Vào cuối thời kỳ đồ đá, con người bắt đầu xây "nhà ở" cho riêng mình thay vì phải phụ thuộc vào hang động. Họ tìm cách bắt được những con cá lớn, săn bắn mạnh mẽ hơn, đồng thời chế tạo được những thứ vũ khí như lao, tên. Công cụ bằng xương hoặc gạc khá phổ biến tại các di chỉ đồ đá muộn thường phức tạp hơn, chuyên dụng hơn so với công cụ bằng đá thời kỳ đồ đá giữa (bắt đầu từ khoảng 280.000 - 45.000 năm trước) ở châu Phi.

Mãi cho đến gần đây, khoa học mới tìm thấy một ít bằng chứng về tư duy hình tượng từ thời kỳ đồ đá giữa ở châu Phi. Nhiều người nghĩ rằng bằng chứng luôn sẵn có và nằm đâu đấy, chỉ có điều là chúng ta chưa tìm thấy mà thôi. Trong suốt 50.000 năm qua, hình dáng con người không có thay đổi nào đáng kể, vì thế các nhà khoa học tin rằng chúng ta phải mất chừng đấy thời gian mới đưa được người lên không trung hoặc chế tạo được máy tính điện tử. Những người khác lại lập luận rằng chúng ta ít tìm thấy bằng chứng ở châu Phi bởi vì công việc khảo cổ ít được tiến hành ở Lục địa Đen. Ngược lại, mọi di chỉ khảo cổ ở châu Âu đã được đào xới kỹ lưỡng nhiều thập kỷ nay.

Thực tế này đang dần thay đổi. Một cuốn sách khoa học xuất bản năm 2001 đã mô tả về 28 công cụ bằng xương và hàng ngàn mẩu hoàng thổ - một loại chất khoáng dùng để vẽ trang trí lên cơ thể và vẽ tranh đá - có niên đại xấp xỉ 70.000 năm tại hang Blombos (Nam Phi). Hai mẩu hoàng thổ dường như còn mang nhiều đường nét trừu tượng, giống như trang trí nghệ thuật. Đối với những mẫu khảo cổ quý giá này, giới khoa học cũng có nhiều cách diễn giải khác nhau.

Alison Brooks, nhà nhân chủng học thuộc ĐH George Washington (Washington, Mỹ), ủng hộ cho thuyết sáng tạo tiếp diễn. Bà cho biết, bằng chứng khảo cổ học cho thấy người hiện đại ở châu Phi cách 120.000-50.000 năm trước đã từng vận chuyển vật liệu giữa hai địa điểm cách nhau khoảng 300km. Ngoài ra, họ còn biết đánh bắt cá và tạo ra nhiều công cụ, vũ khí phức tạp. Trong khi đó, những người ủng hộ thuyết tiến hóa chậm của hành vi hiện đại lại nói rằng số di chỉ ở châu Phi được khai quật kỹ lưỡng càng nhiều thì bằng chứng về tính hiện đại của văn hóa thời kỳ đồ đá giữa càng trở nên chắc chắn.

Xác định niên đại

Đồ tạo tác rất khó xác định niên đại một cách chính xác.

Theo Richard Klein, nhà nhân chủng học thuộc ĐH Stanford, tác giả của một số đầu sách về nguồn gốc con người, hành vi hiện đại hình thành rất nhanh, có thể là nhờ quá trình biến đổi về mặt di truyền giúp chúng ta biết sử dụng ngôn ngữ. Nói về những ý kiến quanh đồ tạo tác ở hang Blombos, Klein cho biết: "Nghệ thuật nằm ở con mắt người ngắm nhìn, vì thế mọi người luôn tranh cãi xem một thứ nào đó có thực sự là nghệ thuật không. Vấn đề nằm ở chỗ: Nếu quan sát những di chỉ từ 40.000 năm tuổi trở xuống, nghệ thuật luôn hiện diện khắp nơi và mọi người sẵn sàng thừa nhận đấy là nghệ thuật. Bạn có thể thấy cả đồ tạo tác bằng xương, nghi lễ mai táng phức tạp và nhiều dấu hiệu khác về tính hiện đại. Nhưng nếu trên 40.000 năm, có thể bạn sẽ thấy một thứ gì đấy tương tự, tuy nhiên vì chúng không nằm trong một quần thể nên không ai công nhận rằng đấy là nghệ thuật. Chuỗi hạt bằng vỏ trứng đà điểu tìm thấy tại di chỉ Serengeti chắc chắn là sản phẩm của một trí óc hiện đại. Công việc của chúng ta là xác định được niên đại chính xác của chúng".

Xét nghiệm bằng phóng xạ carbon không phát huy được hiệu quả trên những đồ vật trên 50.000 năm tuổi. Hơn nữa, nếu vật đó đã bị nhiễm phóng xạ carbon thì không những không xác định được chính xác niên đại mà còn làm sai lệch kết quả, gây khó khăn cho công tác khảo cổ. Bên cạnh đó, địa chấn, mưa lớn và các tác động phong hóa cũng có thể làm cho một vật mang dáng vẻ cổ xưa hơn và được xếp lẫn với các vật khác. Như vậy, nếu giải quyết được bài toán niên đại, chúng ta sẽ có cái nhìn mới về trí thông minh của tổ tiên mình.