ChúngTa.com

Đối với triết gia, mọi điều đều gần gũi và thiêng liêng, mọi biến cố đều ích lợi, mọi ngày đều thánh thiện, mọi con người đều thần thánh. - Emerson

Khôn ngoan là gì? Tôi cảm thấy mình như một giọt li ti của bụi nước lơ lửng một cách kiêu hãnh trong một khoảnh khắc trên đầu ngọn sóng và hứa hẹn sẽ đo lòng đại dương.

Nói theo lý tưởng, khôn ngoan là cái toàn bộ viễn cảnh - nhìn một vật thể, một biến cố hay một quan niệm trong tất cả mối quan hệ thích hợp của nó. Spinoza định nghĩa khôn ngoan như là nhìn sự việc dưới ánh sáng vĩnh hằng. Tôi đề nghị định nghĩa khôn ngoan như là nhìn sự việc dưới ánh sáng toàn thể.

Hiển nhiên, ta chỉ có thể lại gần cái toàn bộ viễn cảnh đó; còn sở hữu nó chắc hẳn phải là Thượng đế. Bài học đầu tiên về triết học, triết học là một môn học về một phần kinh nghiệm nào đó dưới ánh sáng trong toàn bộ kinh nghiệm của ta. Bài học thứ hai, triết gia chỉ là một phần rất nhỏ trong cái toàn thể rất lớn. Đúng như danh từ triết gia không có nghĩa là "người sở hữu" mà là "người tình” của trí tuệ [philosophia gốc tiếng Hilạp, philo: yêu; sophia: trí tuệ, sự khôn ngoan – ND]. Thế nên, ta chỉ có thể đi tìm sự khôn ngoan một cách thành khẩn như một người yêu định mệnh, giống như bài thơ “Bình di cốt Hilạp” của Keats, đừng bao giờ sở hữu mà chỉ nên khát khao. Có lẽ khát khao thì được ơn phúc nhiều hơn là sở hữu.

Ta nên đơn cử một vài thí dụ chứ? Mưa rơi; bạn than rằng trận đấu quần vợt phải hoãn lại; bạn không phải là triết gia. Nhưng nếu bạn tự an ủi cùng với ý nghĩ "Mảnh đất khô cằn sẽ mang ơn biết mấy vì cơn mưa!" Bạn đã thấy kết quả của một viễn cảnh lớn hơn và bạn đang bắt đầu tiến gần đến sự khôn ngoan.

Bạn có thể là một người trẻ cấp tiến, hay một thương gia già đang đòi hỏi sự tự do không giới hạn, và như thế bạn có thể là một chất lên men hữu ích trong một đám đông mê ngủ. Nhưng nếu bạn tự ngẫm mình như một phần tử trong một nhóm và chấp nhận giá trị đạo đức như là phần hợp tác của mình với toàn thể, bạn đang tiến gần đến cái viễn cảnh và sự khôn ngoan. Bạn có thể là một chính khách vừa được bầu vào quốc hội cho một nhiệm kỳ hai năm và bạn dành một nửa số thời gian để hoạch định việc tái tranh cử. Vô hình chung nó tạo nên tình trạng khuyến khích một viễn cảnh thiển cận, ngăn cản sự khôn ngoan. Hoặc bạn có thể là một ngoại trưởng hay một vị tổng thống đang kiếm tìm một chính sách để bảo vệ và cải thiện quốc gia của bạn cho nhiều thế hệ công dân; đó chính là cái viễn cảnh rộng lớn hơn này làm cho chính trị gia nên đặc sắc.

Hoặc bạn có thể là một vị hoàng đế như Ashoka, một Marcus Aurelius hay một Charlemange đang trù tính kế hoạch để cứu giúp nhân loại hơn là chỉ đơn thuần một quốc gia của bạn; và như vậy bạn sẽ là vị vua hiền triết.

Ở nhà tôi có một bức tranh vẽ Thánh nữ đồng trinh đang cho Chúa hài nhi bú và thánh Bernard đang nhìn hài nhi. Ý nghĩ đầu tiên của bạn có thể là vị thánh đang nhìn sai hướng; vậy bạn không phải là một triết gia. Hoặc bạn có thể nhớ Bernard như là kẻ ngược đãi, từng truy bức triết gia và nhà thần học Abelard ngay từ phiên toà xử tới độ khổ cùng, cho đến khi chỉ còn nắm xương tàn của triết gia này được giao cho người yêu của ông là Heloise; và bạn hình dung ra trong một khoảnh khắc cuộc chiến đấu dai dẳng của tư tưởng con người cho tự do. Bạn đang ngắm bức tranh trong một viễn cảnh rộng lớn hơn; bạn đã sờ được gấu áo của sự khôn ngoan.

Hoặc, lại nữa, bạn nhìn thấy người mẹ và hài nhi như một biểu tượng của dòng sông Amazon mênh mông của sự sinh ra và chết đi, và sự sinh ra chính là là dòng sông đang nhận chìm lịch sử. Bạn thấy phụ nữ như là dòng chảy chính của đời sống và nam giới như nhánh phụ lưu được uỷ nhiệm. Bạn thấy gia đình cơ bản hơn là quốc gia và tình yêu thì khôn ngoan hơn sự khôn ngoan; có lẽ lúc ấy bạn đã là người khôn ngoan.

Trong cái toàn bộ viễn cảnh, mọi cái ác được xem như là chủ quan, là sự bất hạnh của toàn phần hay một phần. Ta không thể nói rằng nó có phải là cái ác đối với một nhóm người, với cả nhân loại hay với cuộc đời. Sau hết, con muỗi không nghĩ nó là một tai hoạ nếu bạn bị nó đốt. Đó có thể là điều đau khổ cho một con người phải chết cho quê hương mình, nhưng đối với Horace khi đang sống yên ổn ở nông trại Sabine lại nghĩ rằng cuộc sống như thế rất thích hợp và đẹp đẽ.

Kể cả sự chết cũng có thể là sự ích lợi cho đời sống, thay thế sự già nua và kiệt quệ bằng sự trẻ trung và tươi mát. Có ai biết được rằng cái chết có thể là sự phát minh vĩ đại nhất mà đời sống đã tạo nên chăng? Cái chết của một phần là sự sống của toàn thể như trong những tế bào đang biến đổi của da thịt ta. Ta không thể ngồi đó mà phán xét cả thế giới bằng cách đòi hỏi nó phải thích nghi ra sao đối với một ý thích trong chốc lát, hay lợi ích của một cá nhân, một chủng loại, hoặc một ngôi sao. Những phạm trù bi quan và lạc quan của ta nhỏ bé biết bao khi đặt vào toàn cảnh của bầu trời!

Có những phương thức đặc biệt nào để ta đạt được cái viễn cảnh rộng lớn không? Có chứ. Thứ nhất, bằng cách sống mẫn cảm; thế nên nhà nông, phải đối diện với cái bao la của định mệnh từng ngày, để có thể trở nên nhẫn nại và khôn ngoan. Thứ hai, bằng cách học hỏi những điều trong không gian qua khoa học; một phần nào đó bằng cách này Eistein đã trở nên khôn ngoan. Thứ ba, bằng cách học hỏi những biến cố của thời gian qua suốt lịch sử. "Ta mong sao cho con trai ta học lịch sử vì nó là triết học đúng đắn duy nhất, tâm lý học đúng đắn duy nhất", Napoleon đã nói thế. Do đó ta học được cả thiên nhiên lẫn khả năng của con người. Quá khứ chưa chết; nó là tổng kết của những nhân tố đang hoạt động trong hiện tại. Hiện tại là quá khứ được cuộn lại trong một khoảnh khắc để tác động; và ta hiểu rằng quá khứ là hiện tại gỡ rời ra trong lịch sử.

Vậy hãy mời những con người vĩ đại của quá khứ vào nhà bạn. Đặt những tác phẩm và cuộc đời của họ lên trên kệ như những cuốn sách. Treo những công trình kiến trúc, điêu khắc và hội hoạ của họ lên tường như những bức tranh. Hãy để họ dạo nhạc dùm bạn. Hãy lắng tai nghe Bach, Vivaldi, Handel, Mozart, Beethoven, Berlioz, Schubert, Mendelssohn, Rachmaninoff, Chopin, Brahms, Debussy. Dọn chỗ trong nhà bạn cho Khổng tử, Phật, Plato, Euripides, Lucretius, Kitô, Seneca, Montaigne, Marcus Aurelius, Heloise, Shakespeare, Bacon, Spinoza, Voltaire, Montesquieu, Gibbon, Goethe, Shelley, Keats, Heine, Nietzsche, Schopenhauer, Spengler, Anatole France, Albert Schweitzer. Hãy để những con người đó là bạn đồng chí và đồng liêu của bạn; dành cho họ nửa giờ mỗi ngày; từ từ họ sẽ cùng nhau tái tạo con người bạn để biết nhìn xa, khoan dung, khôn ngoan và một tình yêu khao khát hơn về một cuộc sống đằm thắm.

Đừng nghĩ là những con người đó đã chết. Họ sẽ còn sống nhiều trăm năm sau khi ta chết đi. Họ sống trong một thiên đường diệu kỳ gồm toàn những thiên tài vĩ đại - chính khách, thi sĩ, nghệ sĩ, triết gia, phụ nữ, tình nhân, thánh nhân - họ sống mãi trong ký ức của nhân loại.

Plato đang ở đó, hướng dẫn học trò của mình qua môn hình học để tới triết học. Spinoza đang ở đó, lau lại cặp mắt kính, hít vào những bụi bặm và thở ra sự khôn ngoan. Goethe đang ở đó, cũng như Faust thèm khát tri thức và vẻ đẹp, và chợt phải lòng ở tuổi 73. Mendelssohn đang ở đó, dạy cho Goethe biết thưởng thức Beethoven. Shelly đang ở đó, với những đậu phụng trong túi này và những nho khô trong túi kia và bằng lòng với chúng như một bữa ăn thật cân xứng. Tất cả họ đang ở đó trong nhà kho tàng quý giá của loài người chúng ta, một kho vàng đúng nghĩa của sự khôn ngoan và vẻ đẹp. Với tất cả nhẫn nại họ đang chờ bạn ở đó.

Hãy can đảm lên hỡi những người tình trẻ yêu sự khôn ngoan và hãy tiến vào thiên đường bằng đôi tay và trí óc rộng mở.

Nguồn: "What is Wisdom?", Wisdom, II, No. 8 (1957), 25-26.

“Ode on a Grecian Urn” (Tụng ca chiếc bình đựng di cốt Hilạp) của John Keats (1795-1821).

Nguyên văn Fort Knox: bưu trạm của quân đội Hoa kỳ ở tiểu bang Kentucky và cũng là kho dự trữ vàng quốc gia.