Cười - Chất lượng cao
Phóng viên Văn Nghệ Trẻ (PV): Thưa anh Vương Trí Nhàn, từ góc nhìn của một người làm phê bình văn học, xin anh cho biết một nhận xét chung về tiếng cười trong tác phẩm văn chương ở ta hiện nay?
Vương Trí Nhàn (VTN): So với cái thời tôi mới vào nghề, tức là thời chống Mỹ, trong đời sống chúng ta đã cười nhiều hơn, và điều đó đã chuyển một phần vào trong văn chương. Nhưng cho phép tôi nói một cảm tưởng: hình như chúng ta đang có nhiều tiếng cười dễ dãi hời hợt mà thiếu hẳn cái tiếng cười ở tầm suy nghĩ sâu sắc.
PV: Trước tiên hãy dừng lại ở cái ý đầu tiên của anh. Phải anh muốn nói rằng có sự thay đổi của tiếng cười trong thời gian?
VTN: Đúng vậy. Thời bao cấp, xã hội hình như “chỉ biết nghiêm chỉnh”. Mọi người ít cười trong văn chương. Vì sao ư, vì lúc nào cũng sợ cười sai. Một phần truyền thống văn học phương Đông là thế, nó đạo mạo, nó trịnh trọng, nó thích cái sự thiêng liêng, dù chỉ là thiêng liêng giả vờ.
Nay cuộc sống đã khác. Bề ngoài, nó có cái vẻ nhốn nháo của một thời tan băng. Hồi trước, trong một thời gian dài, yếu tố phê phán bị “xếp xó”. Người ta sợ nó như sợ một con dao sắc. Nay, cả trong đời sống, lẫn trong văn chương, tinh thần phê phán được hiểu khác đi. Nó không bị xem là một cái tội. Mà xuất phát từ một quan niệm gốc: Không phải cái gì chúng ta đang có cũng đều là“lý tưởng” cả. Tất cả có thể làm khác, cả tôi với anh lẽ ra cũng phải khác, so với cái đang tồn tại. Phê phán là đặt yêu cầu cao với đời sống. Tiếng cười là một trong những phương tiện hữu hiệu để làm công việc phê phán cần thiết đó. Tiếng cười làm cho đời sống trở thành chính nó chứ không phải đời sống giả tạo do người ta tưởng tượng ra và ép nhau phải theo.
PV: Thế thì tại sao ở phần trên anh còn có vẻ như là chưa hài lòng về tiếng cười hiện nay?
VTN: Thú thực, bây giờ giá có ai hỏi tôi trong văn chương ta đương thời có cây bút nào nổi lên với một bút pháp hài hước sâu sắc cỡ như Vũ Trọng Phụng, Nam Cao trước 1945, hoặc lùi xa hơn như Hồ Xuân Hương, Tú Xương, tôi vẫn không biết gọi ai. Nhiều cây bút đương thời đã muốn cười, nhưng những tiếng cười lẫn vào nhau, và trong nhiều trường hợp là giả tạo tầm thường. Đại khái cũng giống như tiếng cười mà nhiều diễn viên hài đang “phát huy” trên sân khấu và màn ảnh nhỏ. Nó dung tục và dễ dãi, thường mỗi khi bắt gặp là tôi tắt tivi ngay.
Tình trạng này có nguyên do sâu xa của nó. Một thời gian dài chúng ta quên cười nên khi quay lại tiếng cười có phần lúng túng. Và dễ chuyển sang cười nhạt nhèo, cười giả, cười lấy được. Trên kia tôi đã nói tới tình trạng tan băng. Dù ở ta không có băng nhưng tôi vẫn thích cái hình ảnh ấy. Nó thích hợp để nói về một giai đoạn đời sống như hiện nay. Nên nhớ khi đóng băng thì những thứ thiu thối không bốc lên mùi gì. Còn lúc tan băng thì đời sống hiện ra với cả cái trong trẻo lẫn cái ngầu đục, cả cái sức sống tràn đầy, lẫn những cái đã chết hoặc đang chết, nhưng chưa thiêu hủy hoàn toàn.
Một khía cạnh khác: chúng ta mải suy nghĩ những chuyện đâu đâu mà chưa có sự suy nghĩ nghiêm chỉnh về tiếng cười hàng ngày của mình. Tức đã đến lúc phải nhận quan niệm về tiếng cười của chúng ta có vấn đề.
