ChúngTa.com

>> Tham khảo:Ngô Tự Lập và "Hàn thử biểu tâm hồn"

Có một nhận định được lan truyền rộng rãi và hình nó cũng được nhiều người chấp nhận, cho rằng tiếng Việt không chính xác, hay nói đúng hơn, ngữ pháp tiếng Việt không chính xác bằng ngữ pháp tiếng Pháp, tiếng hoặc tiếng Nga..., tuỳ theo người đưa ra nhận định biết thứ tiếng nào. "Phong ba bão táp không bằng ngữ pháp Việt Nam" - người ta luôn nhắc lại câu ấy để nói rằng ngữ pháp tiếng Việt rất khó, "chẳng biết đâu mà lần". Rất nhiều bằng chứng được đưa ra, những bằng chứng lẫn lộn với tin đồn nhưng nghe chừng cũng khá thuyết phục, nào là văn bản quốc tế đều phải có một bản bằng tiếng Pháp, bởi chỉ có tiếng Pháp mới đủ độ chính xác để diễn tả các khái niệm phức tạp giúp các bên đề phòng tranh chấp, nào là khi dịch từ các ngoại ngữ khác, bản tiếng Việt bao giờ cũng dài gấp rưỡi, do tiếng Việt không có khả năng diễn đạt súc tích... Điều đáng nói là những nhận định như thế không chỉ đến từ những kẻ "ngoại đạo", mà còn từ các nhà văn, các nhà giáo, kể cả những người dạy ngoại ngữ và đặc biệt là không ít nhà nghiên cứu ngôn ngữ. Thêm nữa, đôi khi người ta còn coi việc đưa ra những nhận định ấy như thái độ "dũng cảm", "khách quan" hay "khoa học"..., đối lại thái độ tự tôn dân tộc mù quáng, chỉ biết có tiếng Việt là giàu và đẹp.

"Dũng cảm" thì có thể, nhưng "khách quan" và "khoa học" thì cần phải xem xét. Theo tôi, nhận định nói trên phản ánh một định kiến, hay thậm chí là mặc cảm tự ti, rất không nên có. Ngữ pháp tiếng Việt không chính xác hơn nhưng cũng không hề kém chính xác so với ngữ pháp tiếng Nga, tiếng Pháp, tiếng Anh hay bất kỳ thứ tiếng nào khác trên thế giới. Bằng chứng là chúng ta vẫn dùng tiếng Việt để trao đổi, làm ăn, học tập, sáng tác văn học... mà chẳng hề gặp sự hiểu lầm nào về mặt ngữ pháp. Nếu bạn có thể đưa ra những ví dụ về sự mập mờ của tiếng Việt thì tôi cũng luôn luôn có thể đưa ra những ví dụ về sự mập mờ của các thứ tiếng khác. Đơn giản là vì sự mập mờ, "thiếu chính xác" như thế không chỉ là hiện tượng tự nhiên mà còn rất cần thiết trong mọi thứ ngôn ngữ. Chính nhờ sự mập mờ như thế mà chúng ta có thể chơi chữ, có thể có chuyện cười, ngụ ngôn, có thể làm thơ và rất nhiều thứ khác nữa. Cuốn tiểu thuyết The Glound Beneath her Feet của Salman Rushdie chẳng hạn, khi dịch sang tiếng Pháp thành La Terre sous ses piedsthì người đọc không cách nào đoán được "ses pieds"là chân nàng hay chân chàng, trong khi điều đó hoàn toàn rõ ràng khi dịch sang tiếng Việt. Ví dụ khác. Trong tiếng Anh, khi nghe câu "We are Vietnamese" chúng ta hoàn toàn không thể biết "We" là "chúng ta" hay "chúng tôi", trong khi "Chúng tôi là người Việt" và "Chúng ta là người Việt" là hai câu hết sức khác nhau.

Tôi không phủ nhận rằng trong tiếng Việt có những hiện tượng ngữ pháp rất khó giải thích, và bản thân tôi cũng từng vấp phải rất nhiều khó khăn trong khi chuyển ngữ các loại văn bản khác nhau. Vậy vấn đề nằm ở chỗ nào?

Theo tôi, cái gốc của vấn đề là sự nhầm lẫn rất phổ thông giữa hai khái niệm ngữ pháp và ngữ pháp học. Ngữ pháp, nói một cách đơn giản, là các quy luật liên hệ giữa các đơn vị ngôn ngữ ở các cấp độ khác nhau, còn ngữ pháp học là môn khoa học nghiên cứu và mô tả các quy luật ấy.

Ngô Tự Lập sinh tại Hà Nội năm 1962. Ông là biên tập viên văn học nhà xuất bản Quân đội Nhân dân (1993 – 1998), và nhà xuất bản Hà Nội (1998-2000). Ông bảo vệ luận án Thạc sĩ (DEA) tại École Normale Supérieure de Fontenay/St. Cloud (Pháp), 1996 và Tiến sĩ (PhD) tại Illinois State University (Hoa Kỳ, 2006). Bắt đầu sáng tác năm 1989, ông làm thơ, viết truyện ngắn và tiểu luận, dịch tiếng Nga, tiếng Pháp và tiếng Anh. Hội viên Hội nhà văn Việt Nam và Hội nhà văn Hà Nội. Hiện ông đang công tác tại Khoa Quốc tế - Đại học Quốc Gia Hà Nội. Ông dạy Lý luận và Phê bình Điện ảnh, Lý luận Văn học và Social and Business Communication (Tiếng Anh) Ông là một trong những người đồng sáng lập Nhà xuất bản Tri Thức, Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh và trang Sachhay.com, cũng là một trong những trí thức khởi xướng phong trào dịch thuật và truyền bá tinh hoa trí tuệ nhân loại vào Việt Nam. >> Trang tác giả: Ngô Tự Lập

Ngữ pháp là cái quan trọng nhất để phân biệt các thứ tiếng khác nhau, cũng như để phân loại các ngôn ngữ trên thế giới. Sự khác nhau rất lớn giữa ngữ pháp tiếng Việt ngữ pháp tiếng Hán không chỉ là một bằng chứng không thể chối cãi về tính độc lập của nền văn hoá Việt Nam, mà theo tôi còn là nhân tố quan trọng nhất khiến cho người Trung Hoa thất bại trong âm mưu đồng hoá của họ. Đó chính là lý do vì sao tôi viết trong một bài khác rằng "Bản sắc người Việt là tiếng Việt".

Xin trở lại với đề tài của chúng ta. Ngữ pháp của các thứ tiếng hình thành một cách tự nhiên và khả năng tiềm tàng của chúng là hoàn toàn như nhau, đơn giản là cuộc sống trên trái đất này nó là một, con người là một, trái đất là một - chúng ta thở chung một bầu khí quyển, sưởi chung một mặt trời và ngắm chung một mặt trăng… Mọi nhận thức của chúng ta xuất phát từ cùng một cơ sở hiện thực, chính vì thế không vì lý do gì mà một kỷ niệm trong một cộng đồng này lại không thể tồn tại ở cộng đồng kia. Đây là một tiền đề mang tính nền tảng và công việc dịch thuật: nó ngụ ý rằng việc dịch thuật là trong bất cứ trường hợp nào đều có thể, và câu nói "Dịch là Phản" chẳng qua là cách tự ru ngủ của những kẻ bất tài hoặc lười biếng mà thôi.

Tất nhiên, các khái niệm có thể xuất hiện sớm hay muộn, phụ thuộc vào trình độ phát triển của các cộng đồng, trong đó có khả năng khai thác những khả năng ngữ Pháp. Ở cấp độ từ, sự lệch pha có thể được giải quyết không mấy khó khăn bằng cách tạo ra từ mới hoặc vay mượn. Nhưng ở những cấp độ ngữ pháp phức tạp hơn, nó cần đến sự chín muồi tự nhiên của xã hội, trong đó có vai trò đột phá của tầng lớp tinh hoa. Trong nhiều trường hợp, các dịch giả đóng vai trò những người mở đường.

Ngữ pháp học, trái lại, không phải tự nhiên mà có. Ngữ pháp học là kết quả nghiên cứu của những người mà nay ta gọi là nhà ngữ pháp học, tức là những người nghiên cứu các mối liên hệ giữa các đơn vị ngôn ngữ và khái quát hoá chúng thành các quy luật để người ta có thể chủ động trong việc sử dụng chúng. Mọi thứ tiếng đều có ngữ pháp, nhưng chỉ có một số không nhiều thứ ngôn ngữ có được khoa ngữ pháp học của riêng mình. Người Ấn Độ có lẽ đã nghiên cứu ngữ pháp sớm nhất, khoảng gần 3000 năm về trước. Tiếng Việt không có được may mắn ấy. Kể từ những cố gắng đầu tiên của những người như Trương Vĩnh Ký, chúng ta đã chẳng tiến được bao nhiêu trong việc nghiên cứu những đặc thù của ngữ pháp tiếng Việt. Thay vì việc đó, để mô tả ngữ pháp Việt Nam, chúng ta vay mượn những quy luật ngữ pháp của các tiếng khác. Với những thước đo khiên cưỡng như thế, ngữ pháp tiếng Việt trở nên lỏng lẻo là điều hoàn toàn dễ hiểu. Nhưng chúng ta cứ thử hình dung, nếu chúng ta xây dựng được một ngành ngữ pháp học tiếng Việt phát triển, có khả năng mô tả chính xác những quy luật ngữ pháp tiếng Việt, và chúng ta dùng các quy luật ấy để mô tả tiếng Pháp, tiếng Anh. Chắc chắn khi ấy chúng ta sẽ thấy tiếng Pháp, tiếng Anh là không chính xác.

Cuối cùng, để kết thúc, tôi muốn đề cập đến một khía cạnh khác. Chúng ta thường nghe nói rằng tiếp Việt chúng ta rất giàu và đẹp. Theo tôi, chúng ta quyền tự hào về vẻ đẹp của tiếng Việt, nhưng sẽ hết sức sai lầm, thậm chí lố bịch, nếu nói rằng tiếng Việt đã hơn những thứ tiếng khác. Chúng ta tự hào về tiếng Việt như thế nào thì người Pháp cũng tự hào về tiếng Pháp như thế. Điều đó cũng giống như việc chúng ta ai cũng yêu mẹ mình. Vậy còn vế thứ hai, tiếng Việt có giàu không? Theo tôi, tiếng Việt đã khá phong phú, như chưa thể nói là giàu. Trong một bài thơ, tôi viết về điều đó: "Tiếng Việt nghèo nhưng đẹp như một dòng suối nhỏ". Tiếng Việt còn nghèo bởi vì hiện thực của chúng ta còn nghèo, đời sống vật chất và tinh thần của chúng còn lạc hậu, và quan trọng nhất là kho tàng trí tuệ của chúng ta - số lượng các công trình văn học, triết học, sử học... của chúng còn quá ít ỏi. Tuy nhiên, giàu nghèo chỉ là chuyện nhất thời. Nghèo có thể trở thành giàu. Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX tiếng Việt đã phát triển vượt bậc nhờ nỗ lực quyết liệt của những học giả như là Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Văn Vĩnh, Hoàng Xuân Hãn, Đào Duy Anh... và hàng loạt nhà văn xuất sắc. Một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất của trí thức hiện nay là tiếp tục làm giàu cho tiếng Việt, đồng thời xây dựng một ngành ngữ pháp học tiếng Việt có khả năng mô tả chính xác các quy luật ngữ pháp của nó. Chỉ có như vậy, tiếng Việt mới có thể thực sự phát huy hết tiềm năng của nó.