Làm thế nào để phân biệt tin giả (fake news)?

09:11 CH @ Thứ Hai - 03 Tháng Hai, 2020
1. Fake news là gì?
Nói ngắn gọn, fake news là tin giả, tin vịt, tin chưa kiểm chứng. Nếu một ngày, bạn thấy trên Newsfeed của mình xuất hiện những tin giật gân rẻ tiền kiểu như "2 nữ sinh bắt cóc cưỡng hiếp thanh niên cho đến chết" (https://goo.gl/piJiFe), hay video clip quay cảnh “Cô hàng nước lấy nước rửa chân bán trà đá” (https://goo.gl/931Az4), thì đó chính là fake news. Những hình ảnh đau xót thương tâm, những phương pháp trị bệnh nan y dễ dàng mà không dùng thuốc, những câu chuyện chính trị mang tính kích động.v.v...là những chủ đề ưa thích của fake news. Đơn giản là bởi vì nó đánh vào cảm xúc bồng bột của người xem, dễ được Like/Share dễ câu tương tác. Nói ngắn gọn theo ngôn ngữ Marketing thì có nghĩa là dễ “Go viral”.
.
2. Fake news có xấu không?
Có. Chúng ta đang sống trong một kỷ nguyên bùng nổ của fake news, khi mà sự sa sút của báo chí truyền thống phải nhường sân chơi cho mạng xã hội cũng đồng nghĩa với việc, vì những mục tiêu hết sức cá nhân (câu Like/view, bán hàng, kiếm fame.v.v…) mà người ta sẵn sàng bịa ra bất cứ chuyện gì có thể. Rồi cũng chính từ những thứ hoang đường bịa đặt đó, những thảm kịch của thế giới thật có thể xảy đến bất cứ lúc nào, nhanh đến chóng mặt. Ở Việt Nam, đó là cả một làng xông vào đánh đập, đốt cháy xe ô tô của một người vô tội, chỉ vì nghi anh ta biết “thôi miên, bắt cóc”. (xem ảnh 1).
.
Ở Mỹ, đó là một người đàn ông từ bang North Carolina, phóng xe tới tận một cửa hàng pizza ở thủ đô Washington D.C với một khẩu súng trường, để tự điều tra về vụ “đường dây buôn bán trẻ em liên quan đến bà Hillary Clinton”. (Xem ảnh 2). Chưa hết, nhờ đọc nhầm fake news, một bộ trưởng Pakistan đã đe dọa sử dụng hạt nhân với Israel. Cho đến tận ngày hôm nay, 2 năm sau khi Trump nhậm chức, nhiều người Mỹ vẫn còn cay cú về việc “vì fake news mà nước Mỹ đã chọn nhầm tổng thống”.
.
3. Facebook, A.I, và câu chuyện fake news
.
Khi Mark Zuckerberg tạo ra Facebook từ ký túc xá của ĐH Havard, ông ấy có tham vọng “dân chủ hóa” báo chí, cho phép bất kỳ ai cũng có thể trở thành phóng viên và đưa tin trung thực, khách quan theo đúng góc nhìn của mình.
.
Nhưng ông ấy đã không lường trước được chuyện vì những tư lợi cá nhân, người ta sẽ tạo ra hàng tỉ những tin tức bịa đặt nhảm nhí, và khiến mạng xã hội Facebook yêu quí của Mark bị gọi trại đi một cách châm biếm thành “FAKEbook” (“cái ổ của fake news”). Trong một nỗ lực lấy lại lòng tin cho mạng xã hội lớn nhất hành tinh, Mark Zuckerberg đang cố gắng phát triển những con A.I (trí tuệ nhân tạo) có khả năng phân biệt fake news và thanh lọc nó khỏi mạng xã hội. Vấn đề đặt ra là nếu chính bản thân chúng ta đã thụt lùi đến mức không còn khả năng để suy xét phân biệt đúng sai, và phải nhờ đến máy móc để làm việc đó, thì có phải chúng ta đang đánh mất chính mình, với tư cách là một giống loài có trí khôn và lương tri hay không?
.
Ngay cả khi nếu chúng ta giao hoàn toàn việc đó cho các cty công nghệ và các thuật toán máy tính, nếu chúng ta tự đánh mất đi khả năng suy xét đúng sai của mình, điều gì sẽ đảm bảo rằng A.I và các ông chủ của nó sẽ không sử dụng quyền lực đó để điều khiển chúng ta? Bởi vì trên thực tế thì từ năm 2014, Facebook đã thử nghiệm khả năng kiểm soát cảm xúc của người dùng bằng thuật toán rồi (Nguồn: https://www.theguardian.com/…/facebook-users-emotions-news-…).
.
Và đó là lý do tại sao tôi muốn trao đổi về việc “Làm thế nào để phân biệt fake news?
.
4. Tư duy phản biện (Critical Thinking) là gì?
.
Critical Thinking là khả năng "Phân tích, lập luận, phản biện một cách rõ ràng, logic, đầy đủ bằng chứng, tỉ mỉ khách quan và công bằng, để có thể đánh giá thông tin theo các góc nhìn khác, nhằm làm sáng tỏ và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề". Nói một cách khác, nếu bạn là một Critical thinker, bạn nghi ngờ gần như tất cả mọi thứ. Và một khi bạn đã tin vào một điều gì đó, thì đó là vì bạn đã lật đi lật lại vấn đề đó rất kỹ, chứ không phải bởi vì nhiều người bảo thế, hay bởi vì ông bà/bố mẹ/thầy cô bảo thế, càng không phải do xã hội/truyền thống/Chúa/Phật bảo thế.
.
- Một critical thinker giỏi sẽ biết phân biệt sự kiện (facts-mang tính khách quan) với quan điểm (opinions-mang tính chủ quan). Họ biết cách nhìn vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau, đưa ra các kết luận hợp lý, và kìm lại những thành kiến, cũng như cảm xúc cá nhân của mình.
.
- Một critical thinker giỏi chính là tiếng nói bình tĩnh và hợp lý của lý tính, trong những thời điểm điên cuồng hay hoảng loạn của đám đông cảm tính. Họ là người có thể sáng suốt đánh giá mọi giải pháp và chọn ra lựa chọn hợp lý nhất có thể giải quyết được vấn đề.
.
- Một critical thinker giỏi luôn giữ được sự bình tĩnh và sáng suốt, họ hiểu rõ khi nào họ đúng, và vì vậy, rất khó để bị sập bẫy bởi những trò gian lận hoặc lừa đảo. Lý do là vì họ luôn tiếp cận mọi thứ với một thái độ hoài nghi cần thiết. Những người thiếu critical thinking thường cho rằng mọi thứ họ đọc/nghe là đúng, dễ bị lòng tham dẫn dắt, và vì vậy, thường trở thành đối tượng nhắm đến của bọn lừa đảo.
.
Đó là lý do tại sao ngoài các lĩnh vực Khoa Học, Critical Thinking còn được xem là nền tảng của Thể Chế Tự Do và Xã Hội Dân Chủ.
.
Một xã hội dân chủ đòi hỏi những công dân của nó khả năng suy nghĩ nghiêm túc và thấu đáo về các vấn đề xã hội, để từ đó có thể gây ảnh hưởng lên chính quyền quản lý một cách đúng đắn, tránh được những bẫy rập của thành kiến, cảm tính, và mưu toan dẫn dắt. Một XH tự do dân chủ nhưng dân trí thấp, và không được trang bị Critical Thinking, thực sự sẽ là một thảm họa.
.
6. Sử dụng Critical Thinking để phát hiện fake news như thế nào?
.
a) Hãy học cách phát hiện ra các quan điểm cá nhân:
Như trên đã nói, “sự kiện”(facts) là khách quan, còn “quan điểm”(opinions) là chủ quan. Trong kỷ nguyên bùng nổ thông tin như hiện nay, “quan điểm” là thứ ít giá trị nhất. Cái mà bạn thực sự cần, đó là sự thật khách quan❗ Bởi vì “quan điểm” thường tìm cách lôi kéo bạn nghĩ theo cách mà họ muốn, còn “sự kiện” cho phép bạn tự đánh giá và rút ra kết luận. “Quan điểm” thường mang tính kích động, “sự kiện” thường mang tính tường thuật/miêu tả, và fake news thường nhắm vào cái đầu tiên. Ví dụ: một bài viết có câu “Đám đông biểu tình là cực lớn” - câu đó là thuần túy chủ quan và không chứa bất kỳ một tí thông tin có ích nào, chỉ đơn thuần là ý kiến của người viết ("cực lớn" là lớn bao nhiêu, 1000, 5000 hay 50000 người?) → có chất “fake news”. Ngược lại, nếu bài đó viết “Đám đông biểu tình lên đến khoảng 20 nghìn người” → cung cấp thông tin cho người đọc tự đánh giá → đáng tin hơn.
.
.
b) Tra soát lại thông tin:
Tại sao fake news thường nhắm đến việc lôi kéo, kích động, thay vì cung cấp thông tin và sự kiện❓ Vì cung cấp thông tin thật là cách dễ dàng nhất để bị phát hiện. Cho nên bất cứ khi nào bạn nhặt được một thông tin gì đó trong bài viết, hãy tra soát lại. Đó có thể là một con số (ví dụ “20 nghìn người”), hay một cái tên (VD “Hardin B. Jones”), một địa điểm (“Đại học California, Berkeley”).v.v...bất cứ thứ gì bạn nhặt được, hãy dùng chuột tô đậm, nhấp chuột phải, và chọn “Tìm kiếm trên Google cho cụm từ….”.Với thời đại hiện nay, việc tra soát lại thông tin đã trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết. Tất cả những gì bạn cần, chỉ là 2 lần nhấp chuột.
.
Cho nên vấn đề thật ra không phải là công cụ, vấn đề thật ra nằm ở chính bản thân chúng ta.
.
Chúng ta thường chỉ thích nghe những gì giống với những gì chúng ta đã tin, bởi vì nếu không, điều đó cũng có nghĩa là chúng ta đã sai, trong suốt những năm qua. Đó là một cảm giác rất khó chịu, vì cái Tôi của chúng ta bị thương tổn. Cho nên trước tiên, bạn cần học cách bỏ “cái Tôi” cảm xúc sang một bên, để có thể “nhìn thế giới như nó vốn là, chứ không phải như chúng ta muốn nó là”.
.
c) Kiểm tra nguồn:

Bạn có biết chỉ với ~$100 để mua tên miền và thuê host, bất cứ ai cũng có thể tạo ra một website. Và với các công cụ hiện có (ví dụ các con bot chuyên đi thu thập tin tức các nơi về xào nấu rồi đăng lại), một website tin tức điện tử đôi khi chỉ cần có 1 người điều hành thôi là đủ. Bạn có biết mục đích cuối cùng của các trang tin tức .com/.net/.infođó thường chỉ đơn thuần là lôi kéo nhiều người xem vào để bán quảng cáo. Và đăng tin vịt giật gân, gây sốc là cách đơn giản và hiệu quả nhất để đạt được điều đó.
.
Và vì vậy, điều đầu tiên bạn cần làm luôn là kiểm tra nguồn. Một bài viết được đăng trên báo điên tử có đuôi .vn thường là đáng tin hơn so với các web tin tức có đuôi .com/.info hay .net. Đơn giản là bởi vì đó là các tòa soạn báo chính danh, có trụ sở, có giấy phép và phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về những thứ mà họ đăng tải. Cho nên họ thường đáng tin hơn những tờ báo vô danh được điều hành bởi những cá nhân giấu mặt, tồn tại với mục đích duy nhất là câu view.
.
Trên facebook thì fake news chủ yếu được tạo ra bởi giới bán hàng online, và chỉ cần kiểm tra nguồn, bạn có thể hiểu ra ngay tại sao tin vịt về ung thư thường xuất phát từ các bạn bán thực phẩm chức năng và detox. Cuối cùng là một bài báo về ung thư hay sức khỏe đăng trên những trang nhảm nhí như newviewaboutcancer.net bao giờ cũng kém độ tin cậy hơn các nguồn tin uy tín như WHO, báo Nature hay Science.
.
d) Và cuối cùng, đừng TIN, mà hãy luôn KIỂM TRA.
Trong kỷ nguyên hiện nay, khi mà cứ mỗi 2 năm, chúng ta lại tạo ra một lượng thông tin lớn bằng với những gì tổ tiên của chúng ta đã tạo ra trong suốt hàng nghìn năm, thì phần lớn những thứ đó là bullsh!t. Và vì vậy, việc tiếp nhận tin tức đòi hỏi nhiều thứ hơn so với trước kia. Hãy đọc CHẬM, thay vì đọc nhanh, và TƯ DUY, thay vì chỉ nghe và ghi nhớ.
.
CASE STUDY:
Tớ rất ghét phải viết lại những gì mình đã nghĩ thông suốt rồi, chủ yếu là vì lười. Nhưng hôm nay phải cố gắng viết cho xong bài này, khi nhìn thấy cái link này trên Newsfeed. Một cái news nói về việc “Người ta chết chủ yếu vì hóa trị, chứ không phải do ung thư”, chỉ trong vòng 12 tiếng có hàng nghìn lượt Like, hàng trăm lượt chia sẻ, cũng như phần lớn người comment thể hiện thái độ đồng tình và ủng hộ. Điều này cũng có nghĩa là sẽ có hàng nghìn người đọc và tin, hàng vạn người được nghe kể lại và phân vân. Trong số đó có bao nhiêu người sẽ từ chối cho người thân bị ung thư được điều trị hóa trị, để nằm nhà uống nước lá khoai?
Đố các bạn biết tin này có phải fake news hay không, và nếu có, hãy chứng minh.
LinkedInPinterestCập nhật lúc:

Nội dung liên quan

  • Phong cách "Chí Phèo" và văn hoá phản biện

    26/06/2020Phạm Hoài HuấnNếu nhìn nhận một cách nghiêm túc, chúng ta có quá nhiều "chuyên gia" trong nhiều lĩnh vực. Kết quả là, người ta cứ nghĩ chỉ cần nói ngược lại những điều nhà nước nói, những quyết sách lớn có nghĩa là phản biện, có nghĩa là "sành sỏi". Một loạt chủ nhân các blog đã gặp quá nhiều rắc rối về mặt pháp luật vì lí do này...
  • Người Việt nói dối: Con số và viễn cảnh

    31/03/2020Trương Khắc TràTheo nghiên cứu của Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Trần Ngọc Thêm, bệnh giả dối đứng hàng đầu trong 34 tật xấu của người Việt, chiếm đến 81%...
  • Sự Thật và Dối Trá

    01/04/2018Một hôm, sự thật và dối trá gặp nhau tại một ngã ba đường. Hai bên trao đổi với nhau về cuộc sống....
  • Báo động đỏ về sự dối trá

    31/03/2017Nguyễn Khắc PhêVấn đề đáng”báo động đỏ” trước hết của xã hội hiện nay (chứ không chỉ đối với ngành giáo dục) là phải bằng mọi biện pháp chống lại sự giả dối, gian trá, đề cao tính trung thực như là tiêu chuẩn đầu tiên để xem xét một con người...
  • Khách quan khoa học trong phê phán phản biện

    28/06/2016Hà YênSự phát hiện những công năng bí ẩn, những hiện tượng dị thường ở con người, được thông tin khá nhiều trong những năm gần đây, không còn là sự đồn đoán, mà là một thực tại đang hiện hữu không chỉ có ở nước ta. Dư luận xã hội phản ứng với hai thái cực : một bên cho rằng đó là một thực tại khoa học, mà lý thuyết khoa học, Vật lý học, hiện nay chưa thể vươn tới, Cần tổ chức khảo sát, trắc nghiệm khách quan và khuyến khích phát triển. Một bên thì coi đó là biến tướng của mê tín dị đoan, đòi phủ định tất cả.
  • Sự giả dối không tạo dựng một nền khoa học lành mạnh

    24/11/2015Lê Ngọc Sơn thực hiệnGiáo sư đạo văn của đồng nghiệp nhưng làm ngơ như mình không có “dây thần kinh xấu hổ”, những cổ đông xem việc mở trường đại học như những thương vụ hơn là sứ mệnh trồng người… SVVN đã có cuộc trò chuyện với GS.TSKH Nguyễn Văn Trọng về gốc rễ sâu xa của những vấn nạn này.
  • Bệnh giả dối đang thành nỗi nhục lớn

    02/06/2015Bùi Hoàng TámSự giả dối hiện nay đang có nguy cơ trở thành nỗi nhục trong khi truyền thống dân tộc Việt Nam không phải là dân tộc giả dối. Ngành giáo dục càng không thể là ngành giả dối
  • Nói dối tràn lan đang trở thành vấn nạn xã hội

    01/04/2015Hà HươngMột buổi tọa đàm theo đặt hàng của Bộ VH-TT&DL với chủ đề “Giáo dục với việc hình thành nhân cách, đạo đức con người, văn hóa VN trong bối cảnh toàn cầu hóa” đã diễn ra ngày 22-1 tại Hà Nội...
  • Thói hư tật xấu của người Việt: giả dối, khao vong nặng nề

    20/03/2015Vương Trí NhànĐọc báo hàng ngày, thỉnh thoảng lại thấy xã hội Việt Nam sản ra những bọn người giả. Giả mật thám, giả lính đoan, giả làm người của Sở nọ, Sở kia. Hạng người nào cũng có kẻ giả, trừ ra một bọn ăn cướp...
  • Chữa bệnh "giả dối"

    11/09/2014Phan Bội Châu (1927)Bởi vì có tính ỷ lại mới nảy ra các chứng bệnh nữa: một chứng là hay giả dối...
  • Hãy thôi lừa dối nhau và lừa dối chính mình

    26/07/2014Đoàn Khắc XuyênHãy trở về với giá trị thực, thôi gắn bằng cấp với chức danh quản lý nhà nước, đề ra những điều kiện tuyển dụng chức danh quản lý mà bằng cấp chỉ có ý nghĩa tham khảo và thay vào đó là tiêu chuẩn cho phép đánh giá khả năng thực sự của ứng viên...
  • Phản biện xã hội - nhân tố quan trọng của phát triển

    28/11/2013Kiên ĐịnhPhản biện là hành vi thể hiện tính khoa học của con người trước khi chuẩn bị hành động. Phản biện xã hội được coi là hành vi có chất lượng khoa học của xã hội đối với hệ thống chính trị. Một xã hội được tổ chức phản biện tốt sẽ góp phần tạo ra sự đồng thuận cho phát triển, giảm được tối đa sự phản kháng không cần thiết của dân chúng...
  • Giáo dục thiếu người "phản biện"

    10/10/2009Hoàng Thái HàTôi vẫn nhớ cuối những năm 80 của thế kỷ trước, học sinh chúng tôi thường được nghe các Thầy, Cô giáo, thậm chí cả báo đài thời đó nói về công cuộc đổi mới giáo dục nước nhà. Thấm thoát đã hơn 20 năm, phải nói trường học ngày nay khang trang hơn xưa nhiều lắm...
  • Phản biện để hoàn chỉnh tư duy

    11/09/2009Chu Thanh Tâm (thực hiện)Tham vấn- Phản biện: Khó và rất nhạy cảm, tuy nhiên sẽ thu hút được sự quan tâm của dư luận nếu chúng ta có những cách phản biện tốt. Báo chí có vai trò cực kỳ quan trọng vì báo chí tạo ra dư luận xã hội, có sức mạnh cổ vũ nhân dân. “Người hay cãi”- Nhà báo Hữu Thọ đã “mách nước” như vậy với báo Đại Đoàn kết sau khi theo dõi nhiều bài viết ở chuyên mục này.
  • Không có tư duy phản biện, không phải là trí thức!

    01/09/2008Bùi Hoàng Tám (thực hiện)Nghị quyết TƯ 7 sau một tháng ban hành đang dần đi vào cuộc sống, đặc biệt là đối với đội ngũ trí thức nước nhà. Đây được coi là một cơ hội để từ đó, có thể hình thành một tầng lớp trí thức với đầy đủ tính năng, phẩm chất của nó...
  • xem toàn bộ