Đôi điều về Nguyễn Lộ Trạch, nhà tư tưởng canh tân thế kỷ 19

07:59 CH @ Thứ Ba - 29 Tháng Năm, 2018

Nắm xương khô của ông đã trở về với làng quê gốc gác của ông, làng Kế Môn, huyện Phong Điền, Thừa Thiên Huế, với ông bà tổ tiên trên đồi cát trắng, là “nghĩa trang thiên nhiên” của làng. Ông cũng đã về trong ngôi Từ Đường họ Nguyễn Thanh ấm cúng bên cạnh nương đất một thời vang bóng của gia đình ông, trên bằng công nhận “di tích lịch sử” của nhà nước, với tất cả niềm tự hào của con dân dòng họ Nguyễn.

Sống một đời ưu tư vận nước
Chết an phần một nấm đơn sơ

Không dưng mà nấm mộ đơn sơ kia lại phản ảnh đúng như cuộc đời của chính người dưới mộ. Bởi sống thì suốt đời ưu tư trăn trở với cảnh nước mất nhà tan, không danh không lợi, mà chết thì nằm đó dưới ba tấc đất, bên đồi cát trắng lạnh lẽo, với mộ phần khá khiêm tốn: không bia đá, không thành quách lăng tẩm. Nhưng đó lại chính là nơi an nghỉ của một nhà tư tưởng canh tân lớn của hậu bán thế kỷ XIX : Nguyễn Lộ Trạch.

Ở vào hoàn cảnh của ông, là con trai của một vị quan đại thần: tiến sĩ Nguyễn Thanh Oai, mà cũng vừa là con rể của một vị đại thần đương triều: quan phụ chính Trần Tiến Thành, thì chắc hẳn với trí thông minh và tài học của ông, con đường hoạn lộ phía trước sẽ rộng mở thênh thang. Vậy mà không, “cậu ấm tàng tàng” đã không hề mơ tưởng đến cảnh “áo mũ xênh xang”, “vinh thân phì gia” như thân phụ và nhạc phụ của mình. Ông đã chọn cho mình con đường đi khác, bởi trước mắt ông, đất nước đang bị xâm lăng, nhân dân đang trở thành nô lệ. Cái sở học từ chương, khoa cử đương thời của nhà Nho đã quá lạc hậu, lỗi thời, không giúp ích gì cho dân cho nước trước họa xâm lăng của ngoại bang.

Tuy nhiên, cũng phải thấy rằng, như một định mệnh, chính hai người cha kề cận này, đã vô tình giúp ông hấp thụ được những tư tưởng canh tân ấy, qua hai kho sách vở mà hai vị tiến sĩ này sở hữu, trong đó tư tưởng canh tân của Nguyễn Trường Tộ, qua những bản điều trần còn lưu lại, chính là ánh sáng đã lóe lên trong ông những niềm hy vọng về một lối thoát cho đất nước: phải canh tân, phải tự lực tự trị thì mới có hy vọng thoát khỏi ách đô hộ của thực dân.

Bản “thời vụ sách” thứ nhất ra đời được ông dâng lên cho triều đình lúc ông chỉ mới 25 tuổi (1877) đã cho thấy ông sớm thấm nhuần tư tưởng canh tân của lão tiền bối Nguyễn Trường Tộ. Nó như một tiếng chuông cảnh tỉnh tiếp theo cho vua quan thời ấy, nhất là sau khi 6 tỉnh Nam Kỳ đã lọt vào tay thực dân Pháp với hòa ước Giáp Tuất (1874), nhưng tiếc thay, chỉ như một cơn gió thoảng bên tai, lạc lõng và mất hút. Và ngay cả 5 năm sau (1882) khi bản “thời vụ sách” này tới tay vua Tự Đức thì đích thân ngài xem xét nhưng lại phê rằng : “ngôn hà quá cao!” rồi xếp xó! Vua quan vẫn cứ chủ trương nhượng bộ thực dân Pháp và mặt khác muốn cầu viện nước láng giềng Trung Quốc, trong khi nước này vẫn đang bị các cường quốc Âu châu xâu xé tan tành, không tự lo cho mình nỗi thì làm sao có thể giúp cho nước khác?

Rồi cái gì đến cũng sẽ phải đến, tháng 4/1882, quân Pháp đánh thành Hà Nội lần nữa, Nguyễn Lộ Trạch lại dâng lên bản “Thời vụ sách” thứ hai với một sách lược cứu nước khẩn trương hơn gồm 5 điểm. Trong đó có việc dời kinh đô đến nơi hiểm yếu để tiện phòng thủ, tăng cường sản xuất lương thực, rèn luyện binh sĩ và mua sắm vũ khí mới, đưa con em tài giỏi ra nước ngoài học khoa học thực nghiệm và cơ khí, cùng lúc với chính sách mở rộng ngoại giao với các nước phương Tây. Song cũng như lần trước, tiếc thay, triều đình nhà Nguyễn đã làm ngơ trước các đề nghị canh tân của ông.

Cho đến năm 1892, thời vua Thành Thái, vẫn kiên trì, ông lại dâng vua bản điều trần thứ ba với tựa đề “Thiên Hạ Đại Thế luận” bàn về tình thế các nước Á Đông trước nguy cơ thôn tính của các nước phương Tây. Ông viết bài luận này mong khơi gợi cho vua quan triều Nguyễn gấp rút tìm con đường cứu nước, nhưng chính bản thân ông cũng đang mất dần hy vọng khi nhận ra rằng: “Đại thế ngày nay không còn là đại thế như ngày trước. Ngày trước có thể làm mà không làm, ngày nay muốn làm mà không còn thì giờ và làm không kịp…”

“Ngày trước” ở đây không phải chỉ là lúc ông bắt đầu ý thức được tình hình biến chuyển tồi tệ của đất nước, khi viết bản “thời vụ sách “ thứ nhất, mà đã từ trước đó, gần nhất là từ khi ông Phạm Phú Thứ cho in 5 tập sách giới thiệu về văn minh của thế giới phương Tây, sau khi ông đi sứ sang Pháp về đầu năm 1863, và trong tám năm đằng đẵng sau đó với gần 30 bản điều trần tâm huyết về canh tân đất nước của ông Nguyễn Trường Tộ. Nhưng thái độ, phản ứng của triều đình nhà Nguyễn ra sao?

Rõ ràng, ngồi trên cảnh dầu sôi lửa bỏng ấy, họ cũng đã phần nào ý thức được tình hình. Nhưng do bảo thủ, trì trệ, lại thiếu đoàn kết, dứt khoát trong tư tưởng và hành động, vua quan nhà Nguyễn đã quá ngập ngừng do dự trước mọi cải cách. Dẫu trong thời gian này cũng đã có những tiếp thu, đổi mới từ triều đình, nhưng những khởi đầu đó cũng chỉ có tính thăm dò, đối phó với thời cuộc, không có hướng chiến lược lâu dài.

“Ôi! Tình thế nước ta đến ngày nay còn có thể nói được gì nữa! Bên trong thì của cạn, sức kiệt; bên ngoài thì bị lấn lướt, khoá tay; lấy xương còm chống lại kẻ khỏe mạnh, mà bóp cổ đấm lưng, thì còn có thể chống lại được bao nhiêu!”*

Thất vọng, và cảm thấy đơn độc, lẻ loi, ông lại tiếp tục ngao du đây đó mong tìm bạn cùng chí hướng. Đó là lý do khiến ông đã mở hướng vào Nam, xứ Phan Thiết, nơi là trung tâm tỵ địa của nhóm sĩ phu Nam Trung bộ thời ấy. Tiếc thay, thời thế và định mệnh đã không cho ông cơ hội để tiếp tục cống hiến cái tư tưởng, tài học của mình cho đất nước. Ông đã ra đi ở cái tuổi còn quá trẻ (42), cái tuổi chín chắn và sung sức nhất của đời người. “Hồng nhan bạc mệnh” chăng, như cụ Nguyễn Du đã nhắn gởi cho những kẻ có tài? Bởi mộ phần ông ở một vùng quê Bình Định trước đây hay hiện nay có khác gì Đạm Tiên thời ấy?

Sử sách, cho đến thời gian vài thập niên trở lại đây, cũng ít nhắc nhở tới ông, bởi hình như hào quang của Nguyễn Trường Tộ đã che lấp phần lớn hình ảnh của ông, và nhất là, di sản văn thơ nguyên bản của ông hầu như đã bị thất lạc hoàn toàn, chỉ còn lại những “di văn” do con cháu và người đời sau góp nhặt, trong đó có “Qùy Ưu lục” (là tập hợp các bài văn nghị luận của ông, trong đó có hai bản “thời vụ sách” và “thiên hạ đại thế luận”), và khoảng hơn chục bài thơ bằng chữ Hán. Và ngay cả di ảnh của ông, đến nay vẫn không mấy chính xác rõ ràng.

Nắm xương khô của ông đã trở về với làng quê gốc gác của ông, làng Kế Môn, huyện Phong Điền, Thừa Thiên Huế, với ông bà tổ tiên trên đồi cát trắng, là “nghĩa trang thiên nhiên” của làng. Ông cũng đã về trong ngôi Từ Đường họ Nguyễn Thanh ấm cúng bên cạnh nương đất một thời vang bóng của gia đình ông, trên bằng công nhận “di tích lịch sử” của nhà nước, với tất cả niềm tự hào của con dân dòng họ Nguyễn.

Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, trang 569, viết về Nguyễn Lộ Trạch, có đoạn : “Nguyễn Lộ Trạch tuy không xuất thân từ con đường khoa cử, nhưng ông đã có một sức học uyên thâm với tinh thần thực dụng và một tầm nhìn sâu sắc nên được giới sĩ phu yêu nước đương thời kính phục. Phan Châu Trinh, Trần Qúy Cáp…rất hâm mộ con người và thơ văn ông. Chính Huỳnh Thúc Kháng đã gọi ông là một “văn hào” của nền văn hóa Việt Nam.”

Để kết thúc bài viết này, xin được trích đăng lại đây một đoạn trong “Thiên Hạ Đại Thế luận” của Kỳ Am Nguyễn Lộ Trạch:

“Người xưa trong lúc rối ren thường vẫn cứ đinh ninh là việc nước đã ổn định. Tại sao họ lại viễn vông như vậy? Vì nếu họ không cho là như thế thì sẽ không có gì để ràng buộc nhân tâm, sẽ dứt hết mọi sự xem xét và sẽ mất hết tài trí của thiên hạ. Vả chăng trí mưu của ngoại bang không phải là khó dò xét lắm đâu. Vì chuyện mà chúng mưu đồ thì lâu dài, cái mà chúng tranh đoạt là mối lợi lớn. Những việc làm hiện nay, chúng đều đã trù tính ngay từ lúc mới mang thuyền đến nước Nam, chứ không phải vì vui mừng về một lời nói mà chúng hứa định điều khoản; cũng không vì giận dữ một sự việc mà chúng dấy lên binh đao. Nếu chúng ta cứ co ro, sợ đầu sợ đuôi thì chỉ chuốc lấy sự khinh miệt mà thôi. Nay chúng ta hãy thực tâm bỏ đi cái hư danh mà mình không có, vạch ra cái chỗ thực mà mình có được, khiến cho có định chế rõ ràng, kẻ khác không được xen vào để làm rối quyền hành; rồi trên dưới một lòng, sớm tối tìm tòi bàn định. Bên trong là nỗi khổ của dân chúng, cùng cái tệ quan lại, bên ngoài là tình hình Tây Dương và mối lợi tàu buôn; rồi tất cả đều phải kịp thời chỉnh đốn; xa thì xem gương Câu Tiễn, gần thì xem gương Nhật, Phổ. Nếu làm được như vậy thì hiện nay chúng ta lại không có thể mặc sức làm nên nghiệp lớn? Nếu không làm theo kế ấy, mà mọi việc cúi, ngẩng đều do người ta định đoạt cả thì chúng ta cũng lại đi theo vết xe cũ của Ấn Độ, Miến Điện mà thôi.”*
(*Bản dịch: Đoàn Lê Giang)

Nguồn:VTV
LinkedInPinterestCập nhật lúc:

Nội dung liên quan

  • Vài suy nghĩ về những điều trần của Nguyễn Trường Tộ

    02/10/2019GS. Nguyễn Phan QuangCho đến nay, vẫn còn những nhận thức và đánh giá khác nhau về nhân vật Nguyễn Trường Tộ (1828- 1871 ) và những điều trần của ông dù đã có nhiều cuốn sách và bài báo về thân thế và sự nghiệp của ông. Trong bài viết ngăn này, chúng tôi chỉ nêu vài suy nghĩ vệ tính “khả thi” hay “bất khả thi” của những điều trần trong bối cảnh lịch sử Việt Nam những thập niên 60- 70 của thế kỷ XIX.
  • Thế hệ kế tiếp và cuộc canh tân tư duy

    19/07/2018Lê Ngọc Sơn thực hiệnLàm sao xây dựng được thế hệ kế tiếp, kể cả thế hệ lãnh đạo lẫn thế hệ trẻ, những người có chí lớn, đưa con thuyền dân tộc vượt qua những thác ghềnh trước mặt. Người Đô Thị đã có cuộc trò chuyện cùng GS. Cao Huy Thuần về những suy tư, trăn trở của ông về vấn đề này…
  • Nguyễn Lộ Trạch - nhà cải cách, nhà thơ

    29/05/2018Mai Cao ChươngNguyễn Lộ Trạch (1853 - 1898) là nhà cải cách có tên tuổi ở nước ta vào cuối thế kỉ XIX .Tác phẩm của ông chứa chan lòng ưu thời mẫn thế, niềm phẫn uất đối với sự ươn hèn bất lực của triều đình nhà Nguyễn và một tinh thần tự nhiệm rất cao của người trí thức đối vận mệnh của đất nước...
  • Canh tân quyết định sự phồn vinh

    12/02/2018Trần Kiêm Đoàn (Việt kiều Mỹ)Tiếp cận với môi trường giáo dục phương tây, đặc biệt là ở xứ Mỹ, tôi không nghe ai hô hào cải cách sáo rỗng như thế, những chương trình, nội dung và phương tiện giáo dục thay đổi nhanh chóng từng năm học; thậm chí, thay đổi từng học kỳ, học khóa...
  • Nguyễn Khắc Viện và những tư tưởng canh tân đất nước

    08/05/2017Nguyễn Sĩ ĐạiBác sĩ Nguyễn Khắc Viện (1913 -1997) là một bác sĩ, một nhà văn, nhà báo, nhà sử học, triết học có tầm cỡ quốc tế...
  • Phan Châu Trinh với tư tưởng canh tân đất nước

    21/03/2017Lê Thị HươngChí sĩ Phan Châu Trinh lựa chọn một con đường, một hướng đi mới chưa từng có trong lịch sử dân tộc, đó là con đường cách mạng theo ngọn cờ dân chủ tư sản, để làm được điều đó, trước tiên nhà cách mạng hô hào, cổ động quốc dân mở mang dân trí, chấn hưng công thương nghiệp, nhằm làm cho thương gia người Việt giành ưu thế trên chính mảnh đất quê hương mình...
  • Những nhà canh tân lạc quan

    12/10/2016Ngọc Tú thực hiệnCâu chuyện về lớp trí thức Canh Tân đầu thế kỷ XX cùng niềm tin của họ vào sự nghiệp “khai dân trí, chấn dân khí, đào tạo nhân tài” và tương lai của dân tộc đã được mở ra qua cuộc trò chuyện cùng TS Nguyễn Phương Ngọc, Phó giáo sư về văn học, ngôn ngữ và văn minh Việt Nam tại ĐH Provence, Pháp...
  • Tư tưởng canh tân sáng tạo nền văn hóa Việt Nam đầu thế kỷ XX của chí sĩ Phan Châu Trinh

    26/09/2014Đỗ Hòa HớiVới sự nghiệp đổi mới, vấn đề giữ gìn bản sắc văn hóa và hiện đại hóa văn hóa dân tộc đang thu hút sự quan tâm của nhiều người. Qua tìm hiểu chí sĩ Phan Châu Trinh, chúng tôi thấy ông là một tấm gương mạnh dạn canh tân và sáng tạo nền văn hóa dân tộc vào thời điểm đầu thế kỷ XX.
  • Canh tân giáo dục để canh tân đất nước

    25/06/2014Nguyễn Quang ThạchĐã đến lúc mọi công dân phải biết tự nhục khi nước hèn, nước bị bắt nạt, khi hàng triệu đứa trẻ đang sống trong nghèo đói, khi hàng chục triệu học sinh nông thôn không có sách đọc. Hãy xem những yếu khuyết nêu trên là một liều thuốc đắng dã tật cho chúng ta. Mỗi cá thể cần biết rằng xã hội, dân tộc, đất nước là ngôi nhà của chính mình...
  • Bài học canh tân từ tiểu thuyết Hồ Quý Ly

    05/06/2014Hà Thủy NguyênGiữa lúc tình trạng văn học nước nhà vào những năm 90 đang rơi vào cảnh èo uột, không có tác phẩm nào đáng kể thì “Hồ Qúy Ly” như một cơn địa chấn lớn khiến độc giả bừng tỉnh. “Hồ Qúy Ly” không đơn thuần kể lại câu chuyện của thế kỷ 14, đầu thế kỷ 15 mà nhà văn đang “ôn cố tri tân”...
  • Canh tân quyết định cho sự phồn vinh

    28/02/2014Trần Kiêm Đoàn (Việt kiều Mỹ)Trong đợt nghiên cứu và thăm dò của PEW, một trung tâm nghiên cứu hàng đầu của Mỹ tại Washington DC, vào mùa xuân 2013 về tình hình cải cách giáo dục toàn cầu trong thời đại mới, cơ quan này ghi nhận rằng, đã có 127 trên tổng số 195 quốc gia tiến hành cải cách giáo dục trong thập niên đầu thế kỷ 21...
  • Ngẫm về khát vọng canh tân nước Việt

    13/02/2014Nguyễn ThiệnCó mối liên quan nào giữa mức độ khát khao canh tân đất nước trong quá trình phát triển với một nước Nhật Bản đã hiện đại từ hơn nữa thế kỷ trước và một Việt Nam vừa mới thoát khỏi danh sách nước nghèo dù việc canh tân nước Việt đã được đặt ra từ hơn một thế kỷ trước?
  • Nguyễn Trường Tộ với triều đình Tự Đức

    20/08/2013Văn BảyTừ xưa đến nay, giới nghiên cứu vẫn “chia hai phe” khi luận bàn về công/tội của danh sĩ Nguyễn Trường Tộ (1830?-1871). Có một thời, phái luận tội thắng thế. Những năm gần đây thì tình thế có thay đổi, khi mà nền học thuật nước nhà đã có nhiều bước chuyển biến tích cực và khách quan hơn trong đánh giá...
  • Nguyễn Trường Tộ - người công giáo yêu nước và là triết gia lớn ở Việt Nam thế kỷ XIX

    17/02/2011TS. Phạm Huy ThôngTrong bài viết này, nhân sắp đến sinh nhật lần thứ 180 của ông, chúng tôi muốn đề cập đến một khía cạnh khác: ông Nguyễn Trường Tộ là một triết gia lớn ở Việt Nam thế kỷ XIX...
  • Nguyễn Trường Tộ - nhà kiến trúc tư tưởng Việt Nam ở thế kỷ XIX

    08/02/2011Trần KhuêThế là Nguyễn Trường Tộ đã nằm dưới mộ 120 năm tròn. Nhưng với những người như ông thật đúng “thác là thể phách, còn là tinh anh”. Chẳng thể yên tâm để lên thiên đàng hay cực lạc, hồn ông như vấn quẩn quanh cùng Đất Nước, vẫn canh cánh một nỗi niềm dân tộc, một nỗi đau nghèo nàn, một nỗi nhục lạc hậu...
  • Nguyễn Trường Tộ - Một nhà tư tưởng lớn của Việt Nam trong thế kỷ XIX

    15/12/2008Phạm Huy ThôngNguyễn Trường Tộ không chỉ là một nhà cải cách nổi trếng, một người Công giáo yêu nước tha thiết, mà còn là một nhà tư tưởng lớn của Việt Nam trong thế kỷ XIX. Đó cũng chính là những nội dung mà bài viết này đề cập. Mặc dù bị hạn chế bởi thế giới quan duy tâm tôn giáo, nhưng Nguyễn Trường Tộ đã có những tư tưởng triết học độc sắc về nhân sinh, xã hội... so với các nhà tư tưởng Việt Nam cùng thời...
  • Tư tưởng chính trị của Nguyễn Trường Tộ lạc hậu hay đổi mới

    13/12/2006Lê Thị LanĐến nay, đa số các nhà nghiên cứu lịch sử tư tưởng Việt Nam cho rằng tư tưởng của các nhà canh tân ở Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX là bảo thủ về mặt chính trị, nhất là tư tưởng của Nguyễn Trường Tộ và họ thường không dành nhiều sự chú ý tới vấn đề này...
  • Phương pháp nghiên cứu của Nguyễn Trường Tộ

    15/11/2005Nguyễn Trọng VănCả cuộc đời của Nguyễn Trường Tộ là một sự nỗ lực học hỏi và tìm tòi. Phương pháp nghiên cứu của ông là "quan sát thế giới”, “chịu khó nghiên cứu cho sâu, học cho hết” rồi "đem những điều đã đọc được trong sách nghiệm ra việc đời".
  • Nguyễn Trường Tộ nhà cải cách không gặp thời

    27/10/2005Nguyên PhướcNguyễn Trường Tộ là ai? Đó là một nhân vật lịch sử nổi bật với tinh thần cách tân đất nước mà cho đến ngày nay, tư tưởng của ông vẫn còn mang giá trị thời cuộc...
  • xem toàn bộ